«Առաջին լրատվական»-ի Real Politik հաղորդաշարի հյուրն է 1992-95թթ. ՀՀ նախագահի հատուկ հանձնարարություններով դեսպան, 1994-95թթ. Հայաստանի ԱԱԾ ղեկավար, «Համաձայնություն» քաղաքական հետազոտությունների կենտրոնի նախագահ Դավիթ Շահնազարյանը:
- Պարոն Շահնազարյան, Դուք շաբաթներ առաջ հանդես եկաք հայտարարությամբ՝ կոչ անելով և՛ «Ժառանգություն» կուսակցության առաջնորդ Րաֆֆի Հովհաննիսյանին, և՛ իշխանություններին անհապաղ սկսել երկխոսություն և քաղաքական այդ փակուղուց արագ ելքեր փնտրել: Նախօրեին Սերժ Սարգսյանը Ազատության հրապարակ նամակ ուղարկեց Րաֆֆի Հովհաննիսյանին, այսօր արդեն Րաֆֆի Հովհաննիսյանն է պատասխան նամակ ուղարկել Սերժ Սարգսյանին՝ կարծես կրկին փակուղային իրավիճակ առաջացնելով. Սերժ Սարգսյանին Ազատության հրապարակ հրավիրելով՝ քննարկելու այն պայմանները, որոնք անցյալ ուրբաթ հանրահավաքի ժամանակ հնչեցրել էր: Ինչպե՞ս եք գնահատում ստեղծված իրավիճակը: Արդյոք սա ա՞յն համաձայնությունն է կամ ա՞յն ձևն է երկխոսության, որ կարելի է ընդունելի համարել:
- Կարծում եմ՝ այո: Չնայած երկու կողմերից էլ կան այնպիսի պահեր, որոնք կարծես թե խանգարում են, բայց եթե երկու կողմերի՝ թե Սերժ Սարգսյանի, թե Րաֆֆի Հովհաննիսյանի գրությունների բուն բովանդակությանը մոտենանք, ապա քաղաքական համաձայնության հասնելու ավելի լուրջ հիմք եմ տեսնում: Ձեր հարցի մեջ նկատում եմ ակնարկ, որ վերաբերում էր տեղի հարցին: Եթե իսկապես երկկողմանի ցանկությունը կա, ապա տեղը խնդիր չէ: Կարող է լինել նույն Ազատության հրապարակում, ԳԱԱ-ում: Կարծում եմ՝ տեղը խնդիր չէ: Կարծում եմ և հույս ունեմ, որ երկու կողմերն էլ կցուցաբերեն քաղաքական այն գիտակցությունը, որպեսզի հասկանան, որ նման քաղաքական համաձայնությունը Հայաստանի համար կստեղծի հնարավորություն: Ներկայիս իրավիճակը մի քանի պահով կգնահատեմ: Նախ՝ փաստ է, որ Սահմանադրական դատարանի որոշումից հետո ընտրությունները՝ որպես այդպիսին ավարտվել են: Ի՞նչ նպատակներ կարող են հետապնդվել այդ քաղաքական համաձայնությունից: Ես հեռուստատեսությամբ էլ եմ ասել, որ այստեղ կարևորը նպատակներն են: Նպատակները, ըստ իս, պետք է լինեն այն գերխնդիրները, որ այսօր Հայաստանի առջև կանգնած են: Երկրորդ՝ չէի ասի, որ այսօր Հայաստանում կա խորը քաղաքական ճգնաժամ: Կան ինչ-որ ճգնաժամային տարրեր, բայց, իհարկե, դա էլ վիճելի գնահատական է, սակայն խորը քաղաքական ճգնաժամ չկա, կա ուրիշ երևույթ, որը չափազանց կարևոր է: Հասարակության ճնշող մեծամասնությունը սպասում է և ուզում է փոփոխություններ:
- Պաշտոնական տվյալներով երկրորդ տեղը զբաղեցրած թեկնածուն այսօր հացադուլ է անում: Ի՞նչ պետք է տեղի ունենար, որ ճգնաժամ որակեիք:
- Սա վիճելի կարծիք է: Ես կարծում եմ, որ քաղաքական խորը ճգնաժամ՝ որպես այդպիսին չկա: Չանդրադառնանք հացադուլին: Կա այդ սպասումը, ինչի շուրջ կարող է լինել քաղաքական համաձայնությունը: Նպատակը՝ համակարգային փոփոխություններ, բարեփոխումներ, ընդ որում, բարեփոխումներ ասելով՝ նկատի չունեմ օրենսդրության փոփոխությունը, զուտ քայլերով քաղաքական բարեփոխումներ: Երրորդ ծանրագույն խնդիրը, որ այսօր կա՝ արտագաղթի կանգնեցում, աշխատատեղերի ստեղծում և այլն:
- Պարոն Շահնազարյան, Րաֆֆի Հովհաննիսյանը պաշտոններ է թվարկել:
- Պաշտոնները չեն կարող նպատակ լինել: Պաշտոնները կարող են լինել այս նպատակներին հասնելու միջոցներ, մեխանիզմներ: Ես կառանձնացնեի մեկ նպատակ, որը համարում եմ չափազանց կարևոր: Այսօր Հայաստանի Հանրապետության համար պատմական հնարավորություն է ստեղծվել՝ տարվա վերջում Եվրամիության հետ համաձայնեցնել Ասոցացման պայմանագիրը: Այս համաձայնագիրը, եթե այն կայանա, կստեղծի բոլոր հնարավորությունները հաղթահարելու այն խնդիրները, որոնք թվարկեցի: Ինչո՞ւ: Ասոցացման պայմանագիրը նաև նախատեսում է Հայաստանի և Եվրամիության միջև Ազատ առևտրի պայմանագիր: Դա առաջին հերթին նշանակում է, որ Հայաստանում արտադրված ապրանքները Եվրոպական շուկայում վաճառվելու հնարավորություն են ստանում: Ակնհայտ է, որ Հայաստանը դառնում է ներդրումների համար շատ հրապուրիչ վայր, որտեղ, պարզ է, էժան աշխատուժով կարող են արտադրել ապրանքներ, որոնք այդ շուկայում կվաճառվեն: Դրանով աշխատատեղերի հարց կլուծվի, էապես կթուլանա արտագաղթը: Հայաստանի օլիգարխիկ կառույցները կհասկանան, որ սա որպես ներդրում արտադրության մեջ շատ հեռանկարային է: Մեր օլիգարխիայի մեծ մասը,- եթե չասենք բոլորը,- ամբողջովին ներկրումների վրա են հիմնված: Այսինքն՝ ողջ այդ կապիտալը կոմերցիոն կապիտալ է, և ստեղծվում են բավական հրապուրիչ հնարավորություններ, որպեսզի դրանք փոխանցվեն և դառնան արտադրական կապիտալ: Քաղաքական այդ բարեփոխումները, որոնք նշեցի, առնվազն նշանակում է, որ հետընթաց չի լինելու, ինչի վտանգը այսօր շատ մեծ է Հայաստանի համար:
Մյուս կարևորագույն խնդիրը. դա էապես ամրապնդում է Հայաստանի պետականությունը, ինչու չէ՝ անվտանգությունը: Մի կարևոր հանգամանք ևս՝ դա դրական ազդեցություն կունենա ղարաբաղյան գործընթացի վրա: Ասոցացման պայմանագիրը ստորագրելուց հետո մենք քաղաքակրթական այլ մակարդակում ենք հայտնվում, քան Ադրբեջանը: Ինչ-որ իմաստով իրավիճակը նմանվում է 90-ականների սկզբներին, և մեր հիմնական փաստարկներից մեկն այն էր, և Արցախի փաստարկներից մեկը, որ սա ոչ թե էթնիկական ընտրություն է, այլ ընդամենը մենք գնում ենք ժողովրդավարության կղզյակ, ինչպիսին հանդիսանում էր Հայաստանը բռնատիրական Ադրբեջանին որպես այլընտրանք: Ստեղծվում է նաև այդ հնարավորությունը՝ լուրջ բեկում արձանագրել այդ հարցում: Չհաշված, որ նույն եվրոպական, ինչպես նաև միջազգային կառույցներում այդ հարցի վրա ազդելու Հայաստանի հնարավորությունները էապես մեծանում են:
- Պարոն Շահնազարյան, Հայաստանը Ռուսաստանի ռազմավարական գործընկերն է, և շատ-շատերը մտահոգություն ունեն, որ այդ վեկտորի փոփոխությունը դեպի Եվրամիություն կարող է սասանել մեր անվտանգությունը, խնդիրներ կունենանք նաև Ղարաբաղի հարցում: Չե՞ք կարծում, որ այն պարագայում, երբ Ադրբեջանը չի շտապում Մաքսային միության անդամ դառնալ, ապա Հայաստանի անդամակցությունը նույն Մաքսային միությանը կարող էր շահեկանորեն փոխել Հայաստանի դիրքերը նաև այդ ուղղությամբ:
- Մենք Ռուսաստանի հետ ունենք քաղաքական, ռազմական ոլորտում շատ լուրջ համագործակցություն, և այլընտրանք չկա, մոտ ապագայում դա չի էլ երևում: Դա մենք պետք է շարունակենք և խորացնենք: Բայց միաժամանակ զուտ տնտեսական զարգացման իմաստով Հայաստանի շահերից է բխում, որ լինի դա: Այստեղ որևէ հակասություն լինել չի կարող: Կարծում եմ՝ Մոսկվայում էլ այդ պահը շատ լավ գիտակցում են: Հաշվի առնելով Սերժ Սարգսյանի այն հայտարարությունները, որ ճնշումներ չկան Մաքսային միության մտնելու իմաստով՝ կարծում եմ, Մոսկվայում հստակ պետք է հասկանան, որ իրենց ռազմավարական գործընկերը ուղղակի իրենց էլ է ձեռնտու, որպեսզի ունենան հզոր գործընկեր, հակառակ դեպքում կվերածվենք Հարավային Օսեթիայի նման պետական կազմավորման: Ես նկատել եմ, որ վերջին մեկ-երկու ամսվա ընթացքում էապես փոխվել են Ռուսաստանի տարբեր պետական գործիչների, փորձագետների հրապարակային այն շեշտադրումները, որոնք կային հոկտեմբեր-նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին: Ես տեսնում եմ, որ այստեղ լայն հնարավորություններ ունենք արագ տեմպերով սկսել համագործակցել Վրաստանի հետ, որը նույն խնդրի առջև է կանգնած:
Ինչ-որ առումով հիմա լուրջ հնարավորություն է ստեղծվել, որպեսզի համատեղենք ջանքերը հասնելու Եվրամիության հետ Ասոցացման համաձայնագրի ստորագրմանը, քանի որ Ադրբեջանը դուրս է այդ խնդրից: Սկսվել է համաշխարհային մի գործընթաց, որը չենք կարող չտեսնել: Աշխարհի բոլոր լիբերալ երկրները, որոնք ունեն ազատական-լիբերալ տնտեսություններ, միավորվում են մի շուկայի մեջ: Եվրամիությունը ԱՄՆ հետ արդեն սկսել է ազատ առևտրի պայմանագրի գործընթաց: Մոտ ապագայում հաշվի առնելով նավթային քաղաքականության այն խիստ դրական փոփոխությունները, որ կան ԱՄՆ-ում, մենք ոչ թե կողմնակիորեն, այլ ուղղակիորեն մաս կկազմենք աշխարհի ամենամեծ ազատական շուկային: Այսինքն՝ մոտ ապագայում դա մոտավորապես 1 միլիարդի հասնող շուկա է լինելու, ամենամեծ շուկան իր գնողունակության իմաստով, և սա պատմական հնարավորություն է լինելու մեզ համար:
Կարծում եմ՝ թե՛ Սերժ Սարգսյանը, թե՛ Րաֆֆի Հովհաննիսյանը պետք է հիմնական խնդիրներից մեկը դա արձանագրեն, որպեսզի համատեղեն ջանքերը, որպեսզի այդ հնարավորությունը բաց չթողնենք, որպեսզի Եվրամիության Վիլնյուսի գագաթնաժողովում արձանագրվի այդ փաստը:
- Առաջին անգամ կարծես Հայաստանի ընդդիմությունը այդ առումով նույն վերաբերմունքը ունի:
- Հայաստանում կան քաղաքական ուժեր, որոնք ուղղակիորեն դեմ են այս ամենին:
- Պարոն Շահնազարյան, այսօր կա հրապարակ և հրապարակից դուրս գործընթացներ, և կարծես հրապարակի ու հրապարակից դուրս գտնվող քաղաքական ուժերի միջև արդեն սկսել են լարվել հարաբերությունները, որոշ քաղաքական ուժերի միջև միավորվելու՝ միասնական ճակատով հանդես գալու, ընտրություններից առաջ միասնական շտաբ ձևավորելու, այդ նույն շտաբում քաղաքական ուժերի հետ հետընտրական պայքար սկսելու ձգտում կա: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այդ քաղաքական զարգացումներին:
- Միավորվելու, ընդդիմադիր ճակատ ստեղծելու այդ միտումները Հայաստանում միշտ էլ կան: Ես, անկեղծ ասած, դրական չեմ վերաբերվում: Դրանք հեղափոխական սցենարներ են: Եվրամիության հետ Ասոցացման պայմանագրի ստորագրումը իսկապես կհամարեմ հեղափոխական՝ բառիս դրական իմաստով: Ակնհայտ է, որ հրապարակում շատ տարբեր գնահատականներ կան: Երբ տարբեր ընդդիմադիր միավորներ միավորվում են հանուն ինչ-որ նպատակի, դա դրական արդյունքի չի բերում:
Այսօրվա ներքաղաքական հիմնական խնդիրներից մեկը քաղաքական համակարգն է: Կուսակցությունների մեծ մասը ներքին բռնատիրություններ են, որտեղ ընդհանրապես ներկուսակցական ժողովրդավարության տարրեր չկան, և այնտեղ մեկ հոգու բռնապետություն է: Նման կուսակցությունները ինչպե՞ս կարող են ժողովրդավարություն հաստատել: Հայաստանի քաղաքական համակարգը խորագույն ճգնաժամի մեջ է, և կարծում եմ՝ դրան նպաստում է իրար միավորվելու բնազդական ցանկությունը: Կան բավական փոքր թվով կուսակցություններ, որոնք, ըստ էության, միայն այդ նպատակն են հետապնդում: Կարծում եմ՝ օրենսդրորեն պետք է արգելվեն խորհրդարանական ընտրություններին կուսակցությունների միավորումները, սա էապես կնպաստի քաղաքական համակարգի կայացմանը: Այսօր ազատական հատվածը շատ թույլ է ներկայացված: Այսօր մենք ունենք իրենց ընդդիմություն հռչակած միավորներ, որոնք, ըստ էության, շատ ավելի հետադիմական են, քան իշխանությունները:
Այո, եթե կա հնարավորություն, այդ հնարավորությունը այսօր քաղաքական համաձայնության հասնելն է՝ ոչ թե պաշտոնների մակարդակով, այլ նպատակների մակարդակով: Ինչու չէ, երկու կողմերն էլ՝ թե՛ Սերժ Սարգսյանը, թե՛ Րաֆֆի Հովհաննիսյանը պետք է քաղաքական կամք դրսևորեն, որովհետև կողքից լինելու են քննադատողներ, դրանից պետք է վեր կանգնել և հասկանալ, որ այս չափազանց բարդ արտաքին իրավիճակում քաղաքական համաձայնությունը մեզ հնարավորություն կտա վերադառնալ անցումային շրջան: Հայաստանը այսօր անցումային շրջանում չէ, Հայաստանը այսօր լճացման շրջանում է: Իշխանությունները առայժմ որևէ քայլ չեն արել, որպեսզի թույլ հույս ներշնչեն, որ իրենք էվոլյուցիոն ճանապարհով պատրաստ են զարգանալ:
- ԵՄ ընդլայնման և Եվրոպական Հարևանության քաղաքականության հարցերով հանձնակատար Շտեֆան Ֆյուլեն օրերս հայտարարել էր, որ Հայաստանը զգալի առաջընթաց է արձանագրել:
- Ոչ միայն Ֆյուլեն: Ես կարող եմ տասնյակ նման օրինակներ բերել: Բոլորս էլ գիտենք, որ այդ գնահատականները ավելի քան չափազանցված են: Բայց իրենք ևս շատ հստակ հասկանում են, որ այդ հնարավորությունը ստեղծելով գոնե Հայաստանը հետ չի գնա, իսկ առաջընթացի հնարավորությունները էապես կմեծանան: Այստեղ միայն իշխանություններից չի կախված, այլ քաղաքական համակարգից, որպեսզի մենք կարողանանք բարձրանալ քաղաքակրթական մի այլ մակարդակ, թեկուզ սկզբում ձևականորեն, բայց նորից մտնենք անցումային շրջան և քայլ առ քայլ փորձենք առաջ գնալ:
