Ապրիլի 24-ին լրանում է Օսմանյան կայսրության կողմից հայերի զանգվածային ոչնչացման 105-ամյակը։ Այսօր ամբողջ աշխարհի հայերը նշում են Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը: Զանգվածային ոչնչացումը և տեղահանումը, որը սկսվեց 1915 թվականի ապրիլի 24-ին, հայ ժողովրդի պատմության ամենաողբերգական էջն է: Այնուհետև շատ հայեր ընտրեցին մեր երկիրը որպես իրենց տուն, և այսօր նրանք հարգում են իրենց հայրենակիցների հիշատակը: Ցեղասպանությունը գրեթե1,5 միլիոն հայերի կյանքեր խլեց։ Չնայած այն հանգամանքին, որ այս իրադարձություններից անցել է ավելի քան մեկ դար, այն դեռևս անդառնալի ցավ և անձնական ողբերգություն է յուրաքանչյուր հայի համար՝ անկախ նրանից, թե աշխարհի որ երկրում է նա ապրում: Զապորոժյեի շրջանի հայերի միության ղեկավար Արտաշես Սարգսյանը, Զապորոժյե նահանգի Հայերի միության փոխնախագահ Ռուդոլֆ Հակոբյանը, Զապորոժյեի շրջանի հայերի միության պատվավոր նախագահ, Զապորոժյեի պատվավոր բնակիչ Ռաֆայել Ազիզովիչ Մուրադյանը, Զապորոժյեի Հայ առաքելական եկեղեցու առաջնորդ Տեր Յուսիկ քահանա Նուրիջանյանը , «Նարեկ» կիրակնօրյա հայկական դպրոցի տնօրեն Նաիրա Թութունջյանը պատմեցին, թե ինչպես են հայերը ոգեկոչում հիշատակի այս օրը և պատմում օրվա խորհրդի մասին հետագա սերունդներին:
Զապորոժյեի շրջանի հայերի միության ղեկավար Արտաշես Սարգսյան
- Ի՞նչ խորհուրդ ունի ձեզ համար այս ամսաթիվը:
- Ինձ համար 1915 թվականը խոր հետք է թողել իմ հիշողության և ողջ հայ ժողովրդի հիշողության մեջ և դարձել է յուրաքանչյուր հայի հոգևոր կյանքի մի մասը: Հայաստանում այս իրադարձությունները կոչվում են «Մեծ եղեռն»՝ հայերենից թարգմանությամբ՝ «Մեծ չարագործություն»: Հայերի համար 1915 թվականի արյունոտ գարունը անցյալի բան չէ: Նա մնաց հայրենիքի կորստի իրականությունը՝ սփռվելով աշխարհով մեկ զոհի բարդույթը իր բոլոր բաղադրիչներով: Ողբերգությանը հաջորդած դարը նվիրված էր գոյատևման պայքարին և ցեղասպանության ճանաչմանը: Այսօր ողջ հայ ժողովուրդը և աշխարհի շատ երկրների հանրություններ պահանջում են դատապարտել և ճանաչել միջազգային հանրության կողմից Հայոց ցեղասպանության փաստը, վերականգնել պատմական արդարությունը: Հայոց ցեղասպանությունը նշանակում էր Օսմանյան կայսրության էթնիկ հայ բնակչության ֆիզիկական ոչնչացում, որը տեղի է ունեցել 1915-1923 թվականներին: Պատմաբանների մեծամասնությունը զոհերի թիվը գնահատում է 1,5 միլիոն և ավելի մարդ, իսկ ավելի քան 800 հազարը դարձել է փախստական:
- Ձեր ընտանիքի անդամների վրա անդրադարձե՞լ է այս ողբերգությանը:
- Չկա հայկական ընտանիք, որը չի տուժել այս ողբերգական իրադարձությունից: Հայ ժողովրդի ցեղասպանությունը դարձել է միլիոնավոր հայերի արտագաղթի հիմնական պատճառը աշխարհի տարբեր երկրներ: Ցեղասպանությունից փրկված հայերի մեծ մասը տեղափոխվել է այնպիսի երկրներ, ինչպիսիք են ԱՄՆ, Արգենտինա, Ֆրանսիա, Ռուսաստան, Իրան և այլն: Թուրքիայից հայ ընտանիքների արտագաղթը Արևմտյան Եվրոպայի երկրներ ողբերգական երևույթ է համաշխարհային պատմության մեջ, որը պահանջում է համապարփակ և բազմակողմանի վերլուծություն՝ գաղափարական կողմնակալությունից և կանխակալությունից անկախ: 1915-1923 թվականներին հարյուր հազարավոր հայեր հեռացան Թուրքիայից և Եվրոպայից: Հալածվելով սարսափելի ցեղասպանությունից` նրանք ցրվեցին աշխարհի տարբեր երկրներ: Հայերի զանգվածային սպանությունները, նրանց ունեցվածքի թալանը դարձել են՝ եվրոպական երկրներ և աշխարհի այլ մասեր նրանց զանգվածային արտագաղթի հիմնական պատճառը:
- Ի՞նչ իրադարձություններ են նախատեսվում Զապորժյեում այս ամսաթվի հետ կապված:
- Ամեն տարի ապրիլի 24-ին զոհերի հիշատակին մենք կազմակերպում ենք տարբեր միջոցառումներ, ինչպիսիք են մոմերը վառելը, իրական իրադարձությունների, համերգների հիման վրա նկարահանված ֆիլմեր ցուցադրելը: Բայց, ցավոք, այս տարի գերիշխող հանգամանքների, մեր երկրում և ամբողջ աշխարհում կարանտինի պատճառով բոլոր զանգվածային միջոցառումները չեղյալ են հայտարարվել, դրանք անցկացվելու են առցանց: Հարգելով կարանտինային բոլոր համապատասխան չափանիշները՝ բոլոր զոհերի հիշատակին նվիրված Պատարագը կմատուցի մեր Հայ Առաքելական եկեղեցու առաջնորդ Տեր Յուսիկ քահանա Նուրիդջանյանը: Ի հավելումն, այս տարի, Զապորոժյե նահանգի հայերի միության ներկայացուցիչները Զապորոժյեում փակցրել են «Дякуємо Україні за шанс розквітнути знову»՝ «Շնորհակալություն Ուկրաինային կրկին ծաղկելու հնարավորության համար» 20 գովազդային վահանակ:
- Անցյալ տարի մարզային խորհուրդը բանաձև ընդունեց: Ո՞ւմ գաղափարն էր, ինչպե՞ս կարողացաք համախմբել այս հարցի շուրջ բոլոր խմբակցություններին, և ո՞ր այլ ոլորտներն են որդեգրել այդ բանաձևը:
- Ես համարում եմ, որ յուրաքանչյուր մարդու պարտականություն, ով իրեն հայ է համարում, իր հայրենիքի համար ինչ-որ բան անելն է: 2017-ին մենք դիմեցինք Զապորժյեի շրջանային խորհրդին՝ 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչելու խնդրանքով: Պատգամավոր Յարոսլավ Գրիշինը համապատասխան նախագիծը մտցրեց օրակարգ: Զապորժյե նահանգի խորհրդի բոլոր խմբակցությունների պատգամավորները 11-րդ նստաշրջանում որոշեցին դիմել «Բարձրագույն Ռադայի» պատգամավորներին և ապրիլի 24-ը հարգանքի տուրքի օր հռչակել հայ ժողովրդի ողբերգության զոհերի համար: Սա այն լուծումներից մեկն է, որը միավորել է բոլոր քաղաքական գործիչներին՝ անկախ քաղաքական պատկանելությունից: Աշխարհի բոլոր ժողովրդավարական երկրները վաղուց ընդունել են Հայոց ցեղասպանության մասին բանաձևը, որը օրինակ է ծառայել մեր տեղական իշխանությունների համար: Մինչ օրս Ուկրաինան պաշտոնապես չի ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը, համապատասխան բանաձևեր են ընդունվել առանձին քաղաքների և շրջանների մակարդակով: Այժմ հայկական սփյուռքը ակտիվորեն աշխատում է այս խնդրի շուրջ (Չերկասի շրջան, Պոլտավայի շրջան, Դնեպր, Ուժգորոդ, Մարիուպոլ, Զապորոժյեի շրջանի Վոլնյանսկի շրջան, Զապորժյեի շրջանի Վասիլևսկի շրջան): Օբյեկտիվորեն ասած՝ ուկրաինացի ժողովուրդը հիանալի հասկանում և ընդունում է, որ սա իսկապես հանցագործություն և մեծ վայրագություն էր մարդկության դեմ։ Ուկրաինայում այս հարցը հիմա շատ «զգայուն» թեմա է, քանի որ նրանք չեն ցանկանում փչացնել իրենց հարաբերությունները որոշ պետությունների՝ օրինակ՝ Թուրքիայի հետ: Բայց կա հասկացողություն, որ եղել է ցեղասպանության փաստ, և մոտ ապագայում անհրաժեշտ կլինի ճանաչել այն: Քիչ-քիչ մենք աշխատում ենք այս ուղղությամբ, որպեսզի տեղական խորհուրդները ճանաչեն դա: Մենք որոշումների նախագծեր ենք ներկայացնում տեղական խորհուրդներին, և ավելի ու ավելի շատ տեղական խորհուրդներ ամեն տարի ընդունում են նման բանաձևեր:
Զապորոժյեի շրջանի հայերի միության պատվավոր նախագահ, Զապորոժյեի պատվավոր բնակիչ Ռաֆայել Ազիզովիչ Մուրադյան
- Ինչպե՞ս ոչնչացվեց հայ բնակչությունը:
- Հայերի և թուրքերի միջև բախումները սկսվել են մ.թ.ա. 301 թվականից: Մասնավորապես, 1894-96թթ. սպանվեց մինչև 300 հազար հայ: Նրանց մեծ մասը ոչնչացվել է 1915-ին, երբ Հայաստանը գտնվում էր Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակ: Իշխանությունները խարդախորեն զենք են խլել հայերից, իսկ հետո կեսգիշերին զինված ուժերը ներխուժել են նրանց տներ՝ ոչնչացնելով երեխաներին, մեծերին, ծերերին: Նրանք, ովքեր մնացել էին կենդանի, հավաքվել և տեղահանվել են անապատ: Արդյունքում՝ 1,5 միլիոն հայ զոհվեց: Այս ցուցանիշը մոտավոր է, քանի որ այնտեղ բնակվում էր ավելի քան 2 միլիոն մարդ:
- Մենք գիտենք, որ Ձեր հարազատները տուժել են ցեղասպանությունից, պատմեք մեզ այդ մասին:
- 1915-ին հայրս ճակատում էր: 7 ամիս շարունակ մորս իր 4 տարեկան դստեր հետ զինվորներից թոնիրում թաքցրել են թուրք բնակիչները: Դա տաք տեղ է, որտեղ հաց և լավաշ են պատրաստվում: Թուրքերը նրանց ցերեկն էին թաքցնում և երբ զինվորականները գալիս և հարցնում էին՝ կա՞ այստեղ արդյոք որևէ մեկը, նրանք պատասխանում էին՝ ոչ: Երեկոյան նրանց այդտեղից դուրս էին բերում և նրանք կարողանում էին գիշերել նորմալ մարդկանց նման:Իսկ 7 ամսից եկան անգլիական զորքերը, 1916 թվականին:
Զապորոժյեի Հայ առաքելական եկեղեցու առաջնորդ Տեր Յուսիկ քահանա Նուրիջանյան
- Ի՞նչ է նշանակում ձեզ համար այս ամսաթիվը:
- Ցեղասպանության օրը համայն հայության համար նախևառաջ սգո օր է,Ցեղասպանության ժամանակ հանուն Քրիստոսի զոհված նահատակների հիշատակի և բոլոր սրբերի օր:
- Ինչպե՞ս է նշվում Հայաստանում Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը:
- Ամեն տարի ապրիլի 24-ին ահռելի թվով մարդիկ գնում են Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր, աղոթում և ծաղիկներ խոնարհում: Այս տարի նման լայնածավալ միջոցառումներ չեն կազմակերպվի, պարզապես եկեղեցիներում կհնչեն աղոթքներ: Մենք կազմակերպեցինք, որպեսզի ամբողջ աշխարհում ապրիլի 23-ին՝ ժամը 21: 00-ին, մարդիկ իրենց պատուհանի մոտ, պատշգամբում կամ բակում մոմ վառեն՝ Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին:
- Ի՞նչ է նախատեսում Հայ առաքելական եկեղեցին այս օրը:
- Խոշոր իրադարձություններ մենք այժմ իրավունք չունենք անցկացնելու՝ կարանտինով պայմանավորված: Եկեղեցիներում և ամբողջ աշխարհում աղոթք կհնչեցվի հայկական ժամանակով՝ ժամը 12: 00-ին, Կիևում` ժամը 11: 00-ին, բոլոր եկեղեցիներում հնչելու են զանգեր: Մինչև 2015 թվականը՝ հայկական եկեղեցիներում միայն հոգեհանգստի արարողություններ էին անցկացվում, այժմ բացի դրանից հնչեցվում է նաև Բարեխոսական աղոթք: Մենք աղոթքով հիշում ենք ոչ միայն հասարակ մարդկանց, այլև քահանաների, գիտնականների, գրողների, որոնք առաջինն են սպանվել, քանի որ նրանք մեզ համար սրբություն են, նրանք մահացել են հանուն իրենց հավատքի:
- Ինչպե՞ս անդրադարձավ ցեղասպանությունը հայ ժողովրդի վրա:
Շատ վատ: Նրանք, ովքեր կարող էին և կարողացան այնտեղից դուրս գալ, ցրվեցին աշխարհով մեկ՝ ներառյալ Ուկրաինա: Յուրաքանչյուր երկրում կան հայեր, ովքեր փախել են ցեղասպանությունից Արևելյան Հայաստանից: 1,5 միլիոն հայեր զոհվեցին ցեղասպանության պատճառով, իսկ այնտեղ բնակվում էր ավելի քան 3 միլիոն հայ: Մնացածը կա՛մ կարողացել են դուրս գալ, կա՛մ մնացել են, ինչ-որ մեկն օգնել է՝ փոխելու նրանց անուն-ազգանունը, և նրանք դեռ ապրում են այնտեղ՝ որպես հայեր՝ պահպանելով քրիստոնեությունը, լեզուն: Առաջին տասնամյակների ընթացքում դա դժվար էր: Նրանք կորցրել են հայկական հողերի մեծ մասը;
«Նարեկ» կիրակնօրյա հայկական դպրոցի տնօրեն Նաիրա Թութունջյան
- Ուսումնասիրո՞ւմ են արդյոք Ցեղասպանության հարցը դպրոցներում, ի՞նչ են ասում ուսուցիչները, ինչպե՞ս են երեխաները վերաբերվում դրան:
- Քանի որ մենք ուսումնասիրում ենք Հայաստանի պատմությունը, պատմության մեջ այս օրը անհնար է բաց թողնել: Սա մեզ համար շատ կարևոր ամսաթիվ է: Սա կարևոր է, քանի որ հարցը դեռ բաց է, պաշտոնապես Թուրքիան չի ճանաչում Հայոց ցեղասպանությունը: Սրանք բաց վերքեր են, որոնք արյունահոսում են մինչ օրս: Դասերի ընթացքում մենք ուսումնասիրում ենք Ցեղասպանությունը և' որպես փաստ, որ տեղի է ունեցել, և' որպես դաս սերունդների համար, որպեսզի նման վայրագություններ այլևս չկրկնվեն:
- Ինչպե՞ս են հայերի ընտանիքները փոխանցում այս իրադարձությունների հիշատակը երիտասարդ սերնդին:
Նախ՝ երեխաներին պատմվում է, որ 1915-ին զոհվել է մոտ 1,5 միլիոն հայ: Նրանք ինչպես երեխաներ էին, այնպես էլ տարեցներ: Դա իսկապես ցեղասպանություն էր, որովհետև նրանց համար գլխավորը ժողովրդին ոչնչացնելն էր: Երկրորդ՝ Հիշատակի օրը մենք փորձում ենք լավ գործեր անել, երեխաներին պատմել՝ ինչպես չի կարելի անել: Օրինակ՝ Զապորոժյեում մենք այդ օրը փորձում ենք ծառ տնկել: Այսինքն՝ չարին պատասխանելով լավությամբ ու բարով:
Զապորժյե նահանգի Հայերի միության փոխնախագահ Ռուդոլֆ Հակոբյան
«Ես ցեղասպանությունից փրկված երկու ժողովուրդների որդի եմ: Ես ծնվել և մեծացել եմ Ուկրաինայում:
Հայրս հայ է, մայրս` ուկրաինացի, և այնպես է պատահել, որ ես չեմ տիրապետում հայերեն լեզվին ... Բայց Հայոց ցեղասպանության ` արյունալի ոճրագործության մասին հիշողությունը, որի զոհը դարասկզբին դարձել էր հայ ժողովուրդը, ինձ փոխանցվեց հայկական արյան այն մասնիկով, որը հոսում է իմ մեջ։ Յուրաքանչյուր ոք, ում մեջ հոսում է հայկական արյունը, անկախ նրանից, թե որտեղ է նա ծնվել, որտեղ է ապրում, ինչ լեզվով է խոսում, պետք է անի ամեն ինչ, որպեսզի այդ ոճրագործությունը հայտնի լինի և երբեք չմոռացվի, այնպես, որ նման բան տեղի չունենա ոչ մեկի հետ և ոչ մի դեպքում:
Երբ Հիտլերը հրամայեց իր ենթականերին սպանել հրեաներին, նա ասաց. «Ո՞վ է հիմա հիշում Հայոց ցեղասպանությունը»:
Առանց Հայոց ցեղասպանության ճանաչման՝ չի կարելի խոսել ցեղասպանությունների հետագա կանխարգելման մասին: Անպատժելիության թելերով հայերի ցեղասպանությունը կապված է Հոլոդոմորի և Հոլոքոստի հետ, և մենք պարզապես պետք է հարգենք, հիշենք և պահանջենք՝ հանուն մարդկության դեմ այս արյունալի ոճրագործությունների անմեղ զոհերի հիշատակի:
