Մուսա լեռան հերոսամարտի հուշահամալիրում մայիսի 28-ին բացվեց հայ-ֆրանսիական դարավոր բարեկամությունը խորհրդանշող աղբյուր-հուշարձանը:Բացման հանդիսավոր արարողության ներկա էին ՀՀ արտաքին գործերի նախարար Զոհրաբ Մնացականյանը, Ֆրանսիայի արտաքին գործերի նախարար Ժան Իվ Լը Դրիանը, ՀՀ-ում Ֆրանսիայի Հանրապետության դեսպանության ներկայացուցիչներ, փրկված մուսալեռցիների հարազատները, մարզի բնակիչները և բազմաթիվ հյուրեր:
Ժան Իվ Լը Դրիանը միջոցառման մասնակիցների հետ ծաղիկներ դրեց Մուսա լեռան հերոսամարտի 18 նահատակների հիշատակին նվիրված հուշակոթողին, այնուհետև այցելեց Մուսա լեռան հերոսամարտի պատմության և մուսալեռցիների ազգագրության թանգարան:
Ֆրանսիայի արտաքին գործերի նախարարը նշեց, որ շատ ուրախ է Հայաստանում գտնվել և մասնակցել աղբյուր-հուշարձանի հանդիսավորի հանդիսավոր բացման արարողությանը:
«Մեծ հուզմունք ապրեցի, երբ այսօր այցելեցի Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հուշահամալիր' հարգանքի տուրք մատուցելու համար, նույնչափ հուզմունք եմ ապրում այս արարողությունից: Ցեղասպանության հուշարձանը մեր սրտերում անդառնալի կորստի ցավ է, բայց այս հուշարձանը, որի բացումը կատարեցինք, հույսի ուղերձ է: Ֆրանսիացի նավաստիները, որոնց հիշատակը մենք մեծարում ենք, այդ օրը կյանքեր փրկեցին իրենց արարքով' ադմիրալ Լուի Դարտիժ դյու Ֆուրնեի գլխավորությամբ: Դա մարդասիրության մեծ ուղերձ էր համայն աշխարհին: Ֆրանսիայի կառավարությունը շատ զգացված է այս հուշարձանի բացումից»,- ասաց Ժան Իվ Լը Դրիանը:
ՀՀ արտաքին գործերի նախարար Զոհրաբ Մնացականյանի խոսքով' շատ խորհրդանշական է, որ Ֆրանսիայի իր գործընկերոջ հետ հանդիպումը մեկնարկում է հենց այս հուշահամալիրի տարածքում:
«Հայ-ֆրանսիական հարաբերությունները բարեկամական են և դրանք ունեն շատ հստակ արտահայտություն: Մեր հարաբերությունները պատմական են՝ հիմնված արժեքների վրա և այդ արժեքների հիմքում դրված են մարդու արժանապատվությունը և ազատությունը: Մուսալեռցիները պայքարել են իրենց ազատության և արժանապատվության համար և գտել են իրենց փրկությունը բարեկամ Ֆրանսիայի միջոցով»,- ասաց Մնացականյանը:
Մուսա լեռան հերոսամարտի պատմության և մուսալեռցիների ազգագրության թանգարանի տնօրեն Կարեն Արիստակեսյանի խոսքով' այս հուշարձանը պետք է անմահացնի սխրագործություն կատարած նավաստիների անունները:
«Մեծ է Ֆրանսիայի դերը նաև այսօրվա Հայաստանի կյանքում, ինչպես որ մեծ էր Հայաստանի առաջին հանրապետության տարիներին»,- ասաց Արիստակեսյանը՝ մեծապես կարևորելով նաև Ֆրանսիայի ներկայի աջակցությունն ու ներկայությունը Հայաստանի հասարակական-մշակութային կյանքի տարբեր ոլորտներում:
Մուսա լեռը գտնվում է Միջերկրական ծովի ափին, պատմական Հայաստանի տարածքում, Թուրքիայի եւ Սիրիայի այսօրվա սահմանագծին: Իրադարձությունը, որի պատճառով մուսալեռցիներին ճանաչեց ողջ աշխարհը, տեղի ունեցավ արյունալի 1915թ., երբ հայերին ոչնչացնելու թուրքական ծրագիրը սկսեց իրականացվել: Երիտթուրքերի կառավարությունը հայերին հրամայեց լքել իրենց հողերը, սակայն Մուսալեռի բնակիչները, անտեսելով կարգադրությունը, որոշեցին բարձրանալ լեռան գագաթը եւ ինքնապաշտպանություն կազմակերպել: Չորս տարբեր բնակատեղիներում հաստատված ժողովուրդը կենտրոնացավ փրկության միակ ճանապարհի՝ ծովի դիմաց գտնվող Տամլաճըգում, մարտական բոլոր ուժերը ղեկավարող վարչական մարմնի ղեկավար ընտրվեց Տիգրան Անդրեասյանը, զինվորական ընդհանուր վերահսկիչ՝ Մովսես Տեր-Գալուստյանը: Նրա օգնականներն էին Սերոբ Ճերեպետճյանը եւ Տիգրան Գաթաճյանը: Ստեղծվեց նաեւ 12 հոգանոց 43 մարտախումբ: Ըմբոստ գյուղացիները չէին կարող հուսալիորեն պաշտպանել իրենց ավելի քան 115 քառակուսի կիլոմետր ընդգրկող լեռնային տարածքը, եւ կազմավորվեց երեք հարվածային խումբ, որոնց հրամանատարներն էին Եսայի Յաղուբյանը, Պետրոս Տմլաքյանը եւ Պետրոս Տուտագլյանը: Շուրջ 4,300 մուսալեռցիներ 53 օր շարունակ կատաղի կերպով դիմակայեցին թուրքական ջոկատներին: Սովը, ծարավը, անդադար անձրեւները չկոտրեցին հայոց ոգին. նրանք պար էին բռնում զուռնայի ու դհոլի հնչյունների ներքո, որպեսզի չսառչեն եւ բարձր պահեն հոգու արիությունը: Մուսալեռցիները շուտով զինվորական նավեր նկատեցին, իրենց հերթին ֆրանսիացի նավաստիները լեռան գագաթին տեսան ծածանվող ասեղնագործ մի դրոշ հետեւյալ բառերով' «Քրիստոնյաները վտանգի մեջ են. օգնություն»: Ֆրանսիական եւ բրիտանական նավերը 4200 մարդ տեղափոխեցին Մուսալեռից Պորտ-Սայիդ՝ Եգիպտոս: Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո հայերին թույլ տրվեց վերադառնալ հայրենիք, սակայն 1939թ. այդ տարածքը կցվեց Թուրքիային, և նրանք ստիպված' երկրորդ և վերջին անգամ հեռացան հայրենի վայրերից: Շատերը բնակություն հաստատեցին Լիբանանում, Այնճար գյուղում, իսկ մնացածը ապաստան գտան Հայաստանում' հիմնելով Մուսալեռ գյուղը:
