Բանաստեղծ Վահան Թեքեյանը վախճանվեց Կահիրեում (Եգիպտոս) 1945 թվականի ապրիլի 4-ին, սակայն նրա գրական ժառանգության իրական արժեւորումն օրեցօր ընդլայնվում է եւ նրա կանխատեսումները դառնում են առավել այժմեական:

Վաթսունհինգ տարիներ առաջ նա իր մեկ եւ միակ աչքը հավիտյանս փակեց այս աշխարհի առաջ: Մյուսը՝ զոհն էր դարձել իր քաղաքական հակառակորդների գործողությունների: Նա շատ վաղ էր հատուցել խոսքի ազատության պաշտպանության համար, երբ դեռ 1916-ին ավազակային մահացու հարձակման էր ենթարկվել խմբագրական մի հոդվածի առնչությամբ: Բայց նա շարունակեց ապրել մեկ կուրացած աչքով եւ հետագայում հորինեց «Մէկ հատիկս» խորագրով իր ամենահուզիչ ու ամենավրդովվեցնող բանաստեղծություններից մեկը:

Կյանքից դառնացած, սակավախոս մարդ էր, ժամանակից առաջ անցնող եւ շատ հաճախ իր ժամանակակիցների կողմից ամբողջապես չհասկացվող: Նա ամբոխի մեջ իսկական մենակյաց էր, որի ուսերին դրված էր առաջնորդ լինելու պարտականությունը:

Նյութապես աղքատ էր եւ հակառակ համայնքում իր ունեցած վիթխարի դերին, կտակ էր թողել, որ իրեն թաղեն առանց գովասանական ճառերի եւ յուրահատուկ պատիվների: Գուցե հոգու խորքում զգում էր, որ ոչ մեկը չի կարող խորապես հասկանալ իրեն, իր ներքինը, էությունը եւ հեռատեսությունը՝ տեսլականը, որպեսզի դամբանականում պատշաճորեն ընդգրկեր այդ բոլորը: Դագաղը գերեզման էր իջեցվել, մի ծաղիկ դրվել սրտին եւ մի բուռ հող՝ Հայաստանից, որտեղ ցանկացել ու երազել էր ապրել իր կյանքի վերջին տարիները:

Բայց պատմությունը փառք ու պատիվ էր նախատեսել նրան: Թեքեյանն այսօր ավելի մեծ հարգանք եւ լայն ճանաչում է վայելում, քան իր ողջությանը: «Այս գիշեր նորէն՝ կ՛աճի, կը մեծնայ, կտ շատնա՜յ հոգիս,/ կըռիւի գացող բանակի մը պէս» գրել էր նա իր բանաստեղծություններից մեկում: Այսօր, իրոք, իր համբավն «աճում ու մեծանում է» երիտասարդ ներկա սերնդի շրջանում եւ շարունակելու է աճել նրանց հետնորդների շրջանում եւս:

Շատերը, հատկապես նրանք, ովքեր լավ ծանոթ չեն հայ գրականությանը (եւ դա սովորական երեւույթ է մեր օրերում, երբ խեղաթյուրվել են արժեքները), գուցե զարմանան, թե ինչու այդքան շատ դպրոցներ, կազմակերպություններ եւ մշակութային կենտրոններ կրում են Թեքեյանի անունը: Պատասխանը շատ պարզ է ու հակիրճ. որովհետեւ նա ոչ միայն համաշխարհային մակարդակի բանաստեղծ էր, այլեւ մարմնավորում էր իր ժողովրդի ամբողջ էությունը, անցյալի տառապանքներն ու ապագայի ակնկալիքները: Նա խորհրդանշում էր Հայաստանի եւ հայ ժողովրդի անցյալը, ներկան եւ ապագան:

Թեքեյանը համակողմանի զարգացած անձնավորություն էր. հանճարեղ բանաստեղծ, ուսուցիչ-դաստիարակ, համայնքի ղեկավար, քաղաքական գործիչ եւ կազմակերպիչ: Հեղինակ է բանաստեղծությունների վեց հատորների, արձակ գրությունների, էսսեների եւ քաղաքական մեկնաբանությունների: Չնայած իր մահվանից հետո բանաստեղծությունների մի քանի այլ հատորներ հրատարակվել են, սակայն դրանք չեն համապատասխանել իր մակարդակին: Նա չափազանց պահանջկոտ էր եւ ավելի շատ իրենից՝ քան ուրիշներից: Խստության կամ խստապահանջության հետեւանքով էլ քիչ ընկերներ ուներ: Նրա բանաստեղծությունների ամեն մի տողն ու հանգը տառապալի մտածողության արդյունք էր:

Նրա ոտանավորները մեզ հիշեցնում են տաղանդավոր Բենվենուտո Չելլինիի ոսկե արձանների բծախնդիր վարպետությունն ու գեղագիտությունը: Նրա նախընտրած ձեւը սոնետն էր (հնչյակ): Նա այնքան հարազատություն եւ գրավչություն էր գտել շեքսպիրյան սոնետներում, որ մի ամբողջ շարք էր թարգմանել դրանցից: Նրա գրական կրթության մաս են կազմել ֆրանսիացի խորհրդապաշտներ (սիմվոլիստներ) Բոդլերը, Վեռլենը, Ռեմբոն եւ ուրիշներ: Բայց նա այնքան էր յուրացրել նրանց ոգին, որ ստեղծեց հայկական խորհրդապաշտական իր ուրույն դպրոցը, որին հետեւեցին շատ երիտասարդ բանաստեղծներ:

Ողջությանը հրատարակած բանաստեղծությունների հատորների թվում են «Հոգերը» (1901), «Հրաշալի Յարութիւնը» (1914), «Կէս գիշերէն մինչեւ Արշալոյսը» (1919), «Սէրը» (1933), «Հայերգութիւնը» (1943) եւ «Տաղարանը» (1944): Այս գրքերը ոտանավորների մի ամբողջ տիեզերք են պարփակում իրենց մեջ, որն առաջանալով եւ ճառագելով սեփական անձի եսակենտրոն ձեւից՝ հետագայում զարգանում է եւ հյուսում իր ժողովրդի ողբերգություններն ու հաղթանակները, իսկ վերջում հանգում Աստծո եւ տիեզերքի մասին փիլիսոփայական խոհականության:

Թեքեյանի ճակատագրի եւ ժառանգության մասին խորհելիս, անհնարին է չմտաբերել իր հույն ժամանակակիցներից մեկին, որը համաշխարհային գրականության մեջ իր հաստատուն տեղն է զբաղեցնում, մինչդեռ Թեքեյանը պետք է դեռ երկար սպասի այս աշխարհում իր պատշաճ տեղը գրավելու համար:

Նույն քաղաքներում ապրած այդ ժամանակակից հույնը Կոնստանտին Կավաֆին է, ով հեղափոխեց իր ժամանակի ամբողջ հունական պոեզիան եւ փշրելով էթնիկական սահմանները՝ դարձավ համաշխարհային գրական դեմք: Երկուսի միջեւ նմանություններն այնքան շատ են, որ համեմատվելը պարզապես ողբերգական է Թեքեյանի համար:

Կավաֆին (1863-1933) ծնվել էր Ալեքսանդրիայում (Եգիպտոս), Թեքեյանը (1878-1945)՝ Կոնստանդնուպոլսում: Երկուսն էլ սակայն ապրել են միեւնույն քաղաքներում եւ նույն ժամանակահատվածներում. Կոնստանդնուպոլիս, Լիվերպուլ, Ալեքսանդրիա, Լոնդոն եւ Փարիզ:

Նույնպես ֆրանսիական խորհրդապաշտական դպրոցի հետեւորդը լինելով՝ Կավաֆին գտնվել է եվրոպական գրական շրջանակներում: Ծնվել է գործարարների հարուստ ընտանիքում եւ որպես կերպար հայտնվել բրիտանացի հայտնի գրող Լաուրենս Դարելի «Ալեքսանդրիա կուարտետ» քառահատորյակում: Էդ. Մ. Ֆորստերը դեռ 1919-ին անգլերեն է թարգմանել եւ հրատարակել նրա բանաստեղծությունները, որոնք հետագայում վերահրատարակվել են Ու. Հ. Օդենի հոյակապ նախաբանով:

Այսպես, մեկը մյուսի հետեւից, թարգմանությունները Կավաֆիին դարձրին եվրոպական գրականության գլխավոր հեղինակներից մեկը: Թեքեյանի նման նա էլ էր գրում զգացմունքային, պատմական եւ փիլիսոփախոհական բանաստեղծություններ:

Լոկ ազգային, էթնիկական հպարտությունը չէ, որ մղում է մեզ Թեքեյանին դասելու Կավաֆիի հավասարը, նույնիսկ մի փոքր բարձր նրանից: Երկու բանաստեղծների տարբերությունը նրանում է, որ Կավաֆին ծնվել էր հարուստի ընտանիքում եւ զավակն էր ավելի ուժեղ մի ժողովրդի: Նա ոչ մի հասարակական աշխատանք չի ստանձնել հունական կամ որեւէ այլ համայնքում, մինչդեռ Թեքեյանը պետք է պայքարեր իր ապրուստի համար, քաղաքական պատվիրակություններին պետք է առաջնորդեր, պատրաստեր բանաստեղծների եւ գրողների հաջորդ սերունդը Կիպրոսի Մելգոնյան կրթական հաստատությունում, ղեկավարեր որբանոցներ Կորֆույում եւ հրատարակեր իր ժամանակների ամենահայտնի օրաթերթը:

Մենք պարտական ենք մի քանի նվիրյալ ու համառ թարգմանիչներին, ինչպիսիք են Մարզպետ Մարկոսյանը, Դիանա Տեր-Հովհաննիսյանը, Կարիկ Պասմաճյանը, Ժիրայր Փափազյանն ու մյուսները, ովքեր օգնել են Թեքեյանին՝ հաղթահարելու լեզվական պատնեշները, սակայն պետք է խոստովանել, որ նրանց թարգմանությունները հիմնականում ուղղված են եղել հայ հասարակության մեջ հայերեն չխոսող զանգվածին:

Թեքեյանի պոետիկական ժառանգությունն այնքան հարուստ է ու բազմազան, այնքան մաքուր իր գեղարվեստական հմտությունների մեջ, որ մի օր էլ անպայման իր ճանապարհը կհարթի դեպի համաշխարհային թատերաբեմը՝ հաստատուն քայլերով:

Իր բանաստեղծություններից բացի, սեփական ժողովրդին կտակած Թեքեյանի մյուս հարստությունը այն տեսլականն էր, կանխատեսումը, որ Հայաստանն ու հայ ժողովուրդը շարունակելու են գոյատեւել այս աշխարհում:

Այսօր քաղաքական ֆորումի ամենահրատապ հարցերից մեկը հայ-թուրքական մերձեցման խնդիրն է, գործընթաց, որ բազում արգելքներով ու որոգայթներով է պատված:

Հայոց պատմության մեջ խորամուխ եղած բանաստեղծը՝ դեռ 1930-ականներին էր այդ խնդրին անդրադարձել, դժկամությամբ ընդունելով, որ անհրաժեշտ է ձերբազատվել վնասներ կրածի ու զոհի կարգավիճակից եւ հստակորեն մտածել հայ ժողովրդի քաղաքական ապագայի մասին: Վերջերս հայկական թերթերում տպագրվեցին Թեքեյանի մի քանի հրապարակախոսական էսսեները, որոնցում զգուշավոր, բայց ծանրակշիռ գնահատական էր տրված հայ-թուրքական հարաբերություններին եւ իրական հեռանկարներ էր առաջարկվում: (Խոսքը վերաբերում է մեր թերթի էջերում լույս տեսած «Թուրքեւհայ յարաբերութիւններ» (7 նոյեմբեր, 2009) եւ «Իթթիհատը եւ դաշնակցութիւնը» (22 հոկտեմբեր, 2009) հոդվածներին, որոնց բովանդակությանը մեր ընթերցողները ծանոթացան մեծ հետաքրքրությամբ: Քանզի դրանք, շուրջ 80 տարվա հեռավորությունից, հայացքի ու մոտեցման նոր կերպ էին բերում այսօր նույնպես հրատապ այդ խնդրին - Խմբ.): Թեքեյանն ուրիշներից ավելի լավ էր ճանաչում թուրքերին: Նա ականատես էր եղել իր ժողովրդի դեմ իրագործված դաժանություններին ու նկարագրել այդ վայրագ տեսարաններն իր բանաստեղծություններում: Դրանցից մեկում նա Աստծո դեմ է ըմբոստանում, գրելով. «Մեզ դժոխք, դժո՜խք ղրկէ՛ անգամ մ՛ալ// Չէ՞ որ զայն լաւ կը ճանչնանք, զայն ճանցուցիր մե՜զ շատ լաւ, // եւ թուրքերուն յատկացո՛ւր արքայութիւնդ անբաւ...»:

Բայց առժամանակյա այս պոռթկումներին եւ պոետիկական չափազանցություններին հակառակ նա չափավոր ու զուսպ էր եւ շրջահայաց՝ երբ խոսքը իր ժողովրդի քաղաքական ապագային էր վերաբերում: Վաթսունհինգ տարիներ են անցել նրա մահվանից եւ մոտ 80 տարիներ՝ իր մարգարեական կանխատեսումներից: Նրա գաղափարները այսօր էլ թարմ են ու այժմեական: Տեսլականը՝ կենդանի:

Երկնային արքայության ինչ-որ մի հատվածից նա հավանաբար մեզ է նայում՝ իր սրաթափանց մեկ հատիկ աչքով տեսնելու համար, թե մեր ժողովուրդն ինչքան լավ է պահպանելու իր ժառանգությունը եւ իրականություն դարձնելու իր կանխատեսումները»:

Բոստոն, ԱՄՆ, (Արմինյն միրոր սփեքթեյթր), Թարգմ. Հ. Ծ.

Աղբյուրը' «Ազգ» օրաթերթ

Նյութը պատրաստեց' Ք. Ա-ն