Lragir.am - Սեպտեմբերի առաջիկա եկեղեցական ժողովի օրակարգում ընդգրկված է ցեղասպանության զոհերին սրբերի կարգը դասելու հարցը: Կարծում եմ՝ սա դավանաբանական հարց չէ կամ, առնվազն միայն դավանաբանական հարց չէ, և աշխարհիկ հասարակությունն իրավունք ունի կարծիք արտահայտելու այսպիսի աննախադեպ երևույթի մասին:
Աննախադեպը Հայ Առաքելական Եկեղեցու կողմից խմբային սրբացման երևույթը չէ: Այն գործնականում կիրառվել է առնվազն հինգերորդ դարից: Աննախադեպը Ցեղասպանության նման բացառիկ քաղաքական երևույթին գլխավորապես կրոնական իմաստ ու բովանդակություն հաղորդելու հնարավորությունն է, որը կարող է արտածվել զոհերին սրբացնելու որոշումից:
Փորձենք հասկանալ մի քանի բան.
Ցեղասպանության զոհերի սրբացման հնարավոր որոշումը քաղաքակա՞ն, թե կրոնական երևույթ է:
Ամենայն հավանականությամբ թե քաղաքական է, թե կրոնական: Որքանով է Ցեղասպանության զոհերի սրբացումը կրոնական երևույթ՝ հավանաբար աստվածաբանների պատասխանելիք հարց է: Այլ խնդիր է հարցի քաղաքական կողմը: Դրա առաջին կողմն այն է, որ սրբացումով Ցեղասպանությունը ՀԱԵ-ի կողմից պիտի գնահատվի բացառապես որպես կրոնական հալածանքի դրսևորում: Կասկածից վեր է, որ հանրային գիտակցության մեջ հարցի այս պատասխանն առկա է վաղուց: Նույնիսկ մինչև այսօր Ցեղասպանությունից փրկվածների երրորդ սերնդի շատ մարդիկ խորապես վստահ են, որ իրենց նախնիներին կոտորել են հավատի համար: Այս հավատի հիմքում ընկած ճշմարտության մեծ բաժինը չեմ քննարկելու՝ քրիստոնյաներն իսկապես հալածվում էին, քրիստոնյաների կայուն ինքնությունը խանգարում էր կայսրության համընդհանուր թուրք-իսլամական ինքնության քաղաքականության իրացմանը, քրիստոնյաների առկայությունը կայսրությունում միշտ առիթ էր քրիստոնյա Եվրոպային՝ կայսրության ներքին գործերին խառնվելու, վերջապես Ցեղասպանության հրահանգն ուղեկցվելով ջիհադի հրահանգով՝ Թուրքիայի իսլամական հանրությանը քրիստոնյա հանրության դեմ հանելով:
Միաժամանակ, տևական ժամանակ ջիհադը միայն հայ քրիստոնյաների դեմ էր, ոչ թե առհասարակ քրիստոնյաների: Այլ կերպ ասած, կոտորածն ուղղված էր հայ ժողովրդի դեմ: Հայտնի է, որ նույնիսկ իսլամանալ ցանկացող հայերը կոտորածներից չէին կարող փրկվել: Փրկված հայերի իսլամացումը Թուրքիայում հաջորդել, ոչ թե ուղեկցել է Ցեղասպանությանը: Պետական բարձրագույն մարմնի կողմից իրականացվում էր ոչ թե քրիստոնյաների Ցեղասպանություն, իրականացվում էր հայ ժողովրդի Ցեղասպանություն: Կրոնական գործոնը մասնավորեցնելով՝ մենք նվազեցնում ենք էթնիկական գործոնը: Դրանով՝ նաև Ցեղասպանության քաղաքական արժեքը: Թուրքիան տարհանում և կոտորում էր հայերին իրենց պատմական հայրենիքից՝ կտրելով էթնիկությունը սնուցող ողջ միջավայրից: Տարհանվող յուրաքանչյուր փրկված մարդ քրիստոնյա կարող էր մնալ շատ տեղերում, հայ մնալու համար նրան հայկական պատմա-մշակութային անցյալով և այդ անցյալը ժառանգաբար զարգացնող հայրենիք է պետք:
Սա կարևոր գործոն է. Ցեղասպանության էթնիկական զոհերը ոչ միայն կոտորված հայերն են, այլև փրկված, բայց հայերենիքից զրկված հայերը: Վանքեր ու եկեղեցիներ կառուցվեցին նաև այլ երկրներում: Այսօր բացվում է ամենամեծ վանքերից մեկը Մոսկվայում: Բայց Մեղրագետ և Դավթի ամրոց կա միայն Սասունում, Մարութիկ սարի ամենամյա ուխտը որպես կյանքի անբաժան մաս հնարավոր է միայն Մուշի, Սասունի, Բիթլիսի հայության համար, խավարծիլի հավաքը և դրա օգտագործումը վանեցիների կյանքի անբաժան մասն էր, Վարդավառի ուխտագնացությունները Մշո Սուլթան Սուրբ Կարապետում և Հալվորի սուրբ Կարապետում իմաստ և բովանդակություն էին հաղորդում ողջ Արևմտյան Հայաստանի հայ բնակչության հասարակական և հոգևոր կյանքին՝ կարգավորելով նաև տնտեսական կյանքի օրացույցը, Համբարձման երգային բանահյուսությունը ներշնչվում էր հայրենիքի պեյզաժներով ու բանավոր պատմության հիշողություններով, մասնավոր բովանդակություն և ծիսական կապվածություն առաջացնող Թուխ մանուկ ժողովրդական ուխտավայրերը կային և կան միայն հայրենի տարածքում և այլն: Այլ կերպ ասած մշակույթի էթնիկական տարրերը՝ բանավոր պատմություն, բանահյուսություն, ժողովրդական երգարվեստ, ուտեստ, տոնա-ծիսական կյանք, եթե կուզեք՝ էթնիկական բովանդակությամբ հասարակական և ներընտանեկան հարաբերություններ և այլն, իրենց ձևավորման և զարգացման ընթացքում սնվում են հայրենիքի բնական և մարդկային ռեսուրսներով: Հայրենազրկումը էթնիկական Ցեղասպանության ամենաուղիղ դրսևորումներից է: Հայրենազրկումը համարժեք է էթնիկազրկմանը: Բայց հայրենազրկումը քրիստոնեազրկում չէ: Քրիստոնեությունը ազգության և հայրենիքի պահանջ չունի:
Հայոց Ցեղասպանության զոհերին սրբացնելով՝ մենք կրոնականացնում ենք Ցեղասպանությունն ինքնին, որով ակամա կասկածի տակ ենք դնում հայրենազրկման էթնիկական ցեղասպանական հետևանքը: Սա արդեն քաղաքական ընտրություն է՝ քաղաքական հետևանքներով: Եթե մի հրաշքով Թուրքիան պատրաստակամություն հայտնի հայերի քրիստոնեության ամրության շարունակականությանը և ՀԱԵ-ի կենսունակությանն օժանդակելու Թուրքիայից դուրս ցանկացած որևէ վայրում, դրանով չի կարող նպաստել հայերի էթնիկության շարունակականությանը: Այդ էթնիկությունն արդեն որակապես փոխվել է և փոխվելու է հայրենիքից դուրս տարածքում:
Ո՞վ և ի՞նչն են Սուրբն ու սրբությունը ՀԱԵ-ի համար
Ո՞վքեր են սրբերը և կամ ի՞նչ է սրբակենցաղությունը: Հայ Առաքելական Եկեղեցին առաջնորդվում է վաղ քիրստոնեական այն սկզբունքով, որ Սուրբ կարող է լինել քրիստոնյա միայն հավատավոր մարդը: Հավատավոր է այն մարդը, որ կյանքի բոլոր երևույթների մեջ՝ հաջողության և ձախորդության, երջանկության և դժբախտության, գոհունակությամբ հավատում է, որ «Տերը տվեց, Տերը առավ, օրհնյալ լինի Իր կամքը»: Հավատավոր մարդը չի տրտնջում, կամ՝ չպիտի տրտնջա իրեն բաժին հասած ձախորդությունների, դժբախտությունների, ողբերգությունների համար, և չպիտի հպարտանա հաջողություններով՝ դրանք իր կարողություններին վերագրելով: Ամեն ինչում Տիրոջ կամքն է, իսկ Տիրոջ կամքի հանդեպ միակ վերաբերմունքը գոհունակությունն է: Այսպես, կամ՝ նաև այսպես է հավատացյալ մարդը փաստում իր հավատը: Այսպես է պնդում մասնավորապես Շնորհք արքեպիսկոպոս Գալուստեանը իր «Հայազգի սուրբեր» աշխատությունում /Երեւան, 1997, էջ 19/:
Ցեղասպանության զոհերին սրբացնելով՝ մենք ընդունու՞մ ենք Ցեղասպանության գործում Տիրոջ կամքը: Թե ինչպես է ընդունում Հայ Առաքելական Եկեղեցին որպես ինստիտուտ՝ ես չգիտեմ: Արդյո՞ք համարում է, որ Օսմանյան կայսրության վերջին մոտ հիսուն տարվա կազմակերպված շարունակական կոտորածները և ապա դրան հաջորդած քսաներորդ դարասկզբի հայոց Ցեղասպանությունը Տիրոջ կամքով էր: Իհարկե, նույնիսկ այսպես ընդունելու դեպքում կարող է ներկայացվել զոհերի սրբացման երևույթը, եթե փաստվի, որ զոհերն անմռունչ ու գոհունակությամբ ընդունեցին Տիրոջ կամքի այս դրսևորումը, փաստելով, որ թուրքական քաղաքականությունը միայն Տիրոջ կամքն արտահայտելու միջոց էր, որ Տերն այդ ճանապարհով ստուգում էր հայ ժողովրդի՝ իրեն նվիրվածության աստիճանն ու հավատի ամրությունը: Այս պարագայում ՀԱԵ-ն կարող է վավերացնել, որ մեկուկես միլիոն զոհեր տալով՝ հայ ժողովուրդը Տիրոջն ապացուցեց իր հավատի ամրությունը: Եթե սա է ՀԱԵ-ի նպատակը՝ հավաստել տիրոջը, որ շուրջ հիսուն տարի հայ ժողովուրդն անընդմեջ ապացուցել է իր հավատի ամրությունը, ապա, իհարկե, մեկուկես միլոն զոհերի սրբացումն իմաստ ունի:
Բայց առաջանում է մի լուրջ հակասություն: Ցեղասպանության ընթացքում իր հավատի ամրությունը կյանքի գնով ապացուցած հայ ժողովրդի մի մասը, չգիտես ինչու, խորհրդային տարիներին շուրջ յոթանասուն տարի ի թիվս ԽՍՀՄ տարածքի այլ ժողովուրդների նույնպես առնվազն «ձևացրել է անհավատություն», այսինքն՝ «երևութապես ուրացել է», ինչ ծանր մեղք է: Ուրեմն մեր հավատի ամրությունն ապացուցելու համար մեկուկես միլոն զոհերն անիմաստ էին, եթե անմիջապես հետո պիտի ուրանայինք: Եվ եթե եկեղեցին մեկուկես միլիոնին պիտի սրբացնի, ապա ուրացող մասին էլ, թվում է, պիտի նզովի: Այլապես առաջանում է արժեհամակարգային ճգնաժամ կամ հակասություն:
Անկախ այն բանից, թե ո՞վ կամ ի՞նչն է Սուրբն ու սրբությունը ՀԱԵ-ի համար, ի՞նչ կբերի Ցեղասպանության զոհերի սրբացումը մեր ժողովրդի արժեհամակարգում և մտածողությունում
Անշուշտ, զոհերից շատերի փրկված մասի սերունդների համար դա կլինի որոշ մխիթարություն: Սակայն կառաջացնի նաև բազմաթիվ անպատասխան հարցերի շարան: Արդյո՞ք զոհված մեկուկես միլիոն մարդիկ նույնն էին հավատի, նվիրվածության, առաքինությունների հարցերում: Արդյո՞ք նրանց մեջ չկային վաշխառուներ, սրիկաներ, գողեր, այլասերվածներ, անտարբերներ, անառակներ, դավաճաններ, մարդասպաններ, ընչաքաղցներ, թալանչիներ, անհավատներ վերջապես: Ինչի՞ հիման վրա նրանք պիտի սրբացվեն: Արդյոք մարդկային առաքինությունների այս «հավասարեցումը» հարված չէ զոհողությունների գնով առաքինությանը հետևող մարդուն: Խրախուսու՞մ է արդյոք այս ճանապարհը մարդկային առաքինությունը: Չի կարող եկեղեցին շրջանցել այս կարևորագույն հարցը: Անհատ մարդիկ տարբեր էին, նրանց միավորել է միայն հայ լինելու և հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդ լինելու պատճառով զոհ դառնալու հանգամանքը, և միայն այս ընդհանրության վրա սրբացումը կասկածելի է դարձնում սրբացման երևույթը, սբացման ինստիտուն առհասարակ: Մի՞թե արժե մեր արժեհամակարգային խաթարումը այս կասկածելի սկզբունքներով և հետևանքներով սրբացմանը:
Ի՞նչ արձագանք կունենա Ցեղասպանության զոհերի սրբացումը քրիստոնյա աշխարհի կողմից
Ոչ միանշանակ: Առաջ կգան դավանաբանական փաստարկներ, որոնք կասկածի տակ կառնեն այսպիսի սրբացման կրոնական ինստիտուտի իրավունքը: Անհրաժեշտ կլինի հայտարարել, բացատրել, մեկնաբանել և պաշտպանել ՀԱԵ-ի՝ սրբացման չափանիշներն առհասարակ, Ցեղասպանության զոհերի սրբացմանը՝ մասնավորապես: Մասնագիտական նեղ շրջանակներում հայտնի է, թե ինչպիսի տևական բացատրություններ էր տալի ՀԱԵ-ն շուրջ հինգ հարյուր տարի քրիստոնյա աշխարհին Սուրբ Սարգիս ունենալու համար, և ինչպիսի դավանաբանական վեճեր են եղել այս խնդրի շուրջ: Իսկապես, որո՞նք են ՀԱԵ-ի սրբացման չափանիշները: Առաքինի սրբակենցաղությունը՝ այո: Բայց այս կնկրետ դեպքում դա չի աշխատի: Մարտիրոսացումը հայտնի է: Բայց մարտիրոսացումը ըմբոստություն է, ոչ թե պարզ զոհողություն: Մարտիրոսացումը պայքար է հանուն հավատի: Մարտիրոսացումը ընտրություն է: Իսկ Ցեղասպանությունը կոտորած էր, ջարդ՝ առանց պայմանի: Հայ ժողովրդի առաջ ընտրության հարց դրված չէր:
Քննարկե՞լ է արդյոք ՀԱԵ-ն գոնե քույր եկեղեցիների հետ իր հնարավոր որոշման մտադրությունը: Փորձե՞լ է արդյոք իրեն համակիրներ գտնել: Անշուշտ և բարեբախտաբար ՀԱԵ-ն ինքնուրույն կառույց է: Բայց հնարավոր քաղաքական արձագանքներով որոշում կայացնելուց առաջ թերևս արժե նախապես ծրագրավորել դրա հանդեպ առնվազն բարյացկամ արձագանքի հնարավորությունը:
Շարունակությունը` այստեղ:
