Ուրբաթ օրը Երևանը և հայկական սփյուռքը համաշխարհային առաջնորդների հետ միասին Հայաստանի մայրաքաղաքում ոգեկոչում են Հայոց ցեղասպանության 1,5 միլիոն զոհերի հիշատակը: Այդ մասին The Telegraph բրիտանական հեղինակավոր պարբերականում գրում է Ռիչարդ Սփենսերը:
Քանի որ Օսմանյան կայսրությունն Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին կրել է իր առաջին պարտությունը, «Երիտասարդ թուրքերի» կառավարությունը հավաքել է հայ համայնքի քրիստոնյա փոքրամասնության մտավորականներին և քաղաքական առաջնորդներին: Այնուհետև հրամայվել է համայնքի տեղահանումն Անատոլիայից Սիրիա:
Նրանց քշում էին շարասյուներով՝ ժանդարմների հսկողության տակ, ովքեր իրականացնում էին դաժան սպանդը: Դիարբեքիրի նահանգապետ Մեհմեդ Ռեշիդը հրամայել էր հափշտակել հայերի գույքը:
Արևմտյան մամուլը հայտնում էր հարյուրավոր սպանված, նույնիսկ կենդանի այրված մարդկանց մասին: Հայ պատմաբանների պնդմամբ` 1.5 մլն մարդ սպանվել է կամ սովամահ է եղել սիրիական անապատներում:
Պատասխանելով հարցին, թե հետագայում ինչպես է Ռեշիդը որպես բժիշկ արդարացրել իր քաղաքականությունը, նա ասաց. «Իմ թուրք ինքնությունը հաղթել է իմ մասնագիտությանը: Ես մտածեցի, որ մենք պետք է ոչնչացնենք նրանց, մինչև որ նրանք կկործանեն մեզ: Եթե ինձ հարցնեն, թե ինչպես եմ որպես բժիշկ կարողացել սպանության գնալ, պարզ պատասխան կտամ. «Հայերը դարձել էին վտանգավոր մանրէներ այդ երկրի մարմնում: Եվ, անշուշտ, բժշկի պարտքն է սպանել բակտերիաներին»:
Թուրքական կառավարությունը զայրույթով հերքում է պնդումները, թե դա «քսաներորդ դարի առաջին ցեղասպանությունն էր»: Այն պնդում է, որ հայ բնակչությանը բնաջնջելու կանխամտածված փորձ չի եղել, որ նրանց արտաքսելու քայլն ուղղված էր նրանց պաշտպանական դիրքորոշմանը` այն բանից հետո, երբ հայերն անցել էին ռուսների կողմը պատերազմում, և, որ, շատ թուրքեր և այլ մուսուլմաններ, ինչպես և հայ քրիստոնյաները զոհվել էին պայքարում:
Թուրքիայի վարչապետ Ահմեթ Դավութօղլուն այս շաբաթ ասել է հետևյալը. «Տեղահանության և կոտորածների հետևանքով մնացած սպիները, որոնց մի դար առաջ ենթարկվել էին թուրքերն ու մահմեդական օսմանցիները, դեռ վառ են մեր մտքում: Անտեսել այս փաստը և զատորոշել ապրած ցավերը նույնքան կասկածելի է պատմականորեն, որքան որ սխալ է բարոյապես»:
Այնուամենայնիվ, կոտորածները չեն սկսվել պատերազմով: Նախկինում ջարդերն են եղել, հատկապես 1895-96 թթ., երբ հազարավոր, հնարավոր է հարյուր հազարավոր հայեր են սպանվել: Ավելին, նույնիսկ պատերազմի ժամանակ, զանգվածային տեղահանության ծրագիրը՝ հանգեցնելով կարճ ժամանակահատվածում հարյուր հազարավոր մարդկանց մահվան, նույնիսկ մեկ միլիոնի, բացառիկ իրադարձություն է:
Ամենակարևորն այն է, երբ էթնիկ կամ կրոնական հիմքով քաղաքացիական կոտորածները, որոնք տարածված են բավարար կերպով պատերազմում, մի ամբողջ ազգությանը տնօրինելու փորձը, ինչպես որ դա արվել էր, այն է, ինչ տարբերում է այդ իրադարձությունը:
Թուրքական կառավարությունն անցյալ դարի ընթացքում իրեն ոչ մի լավություն չի արել՝ հրաժարվելով քննարկել այդ հարցը երկար ժամանակ, հալածելով պատմաբաններին և այլոց, ովքեր զեկուցել են փոքրամասնությունների անցյալի և ներկայի բուժումը:
Ներկայիս կառավարությունն ավելի շատ է բացել թեման, քան իր նախնիները: Այնուամենայնիվ, ողջ Արևելյան Անատոլիայի քաղաքները, որոնք ժամանակին հայկական քաղաքակրթության բարգավաճ օջախներն էին, իրենց ներկայության հետքն անգամ չեն կրում, և, իհարկե, ոչ մի հուշահամալիր, չնայած Անկարայի կողմից ներկայումս արտահայտած «զղջումներին»:
Որոշ դեպքերում, եկեղեցիները, որոնք ջարդերի ականատեսն էին, վերածվել են մզկիթների, իսկ այսօրվա աղոթողներն անգամ գաղափար չունեն, թե ինչ է տեղի ունեցել իրենց նախնիներին, եզրափակել է Սփենսերը:
