Շահե վարդապետ Անանյան, Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի միաբան
- Հայր Շահե, Եկեղեցին կենդանի օրգանիզմ է և պատմության տարբեր ժամանակաշրջաններում այն ենթարկվել է տրանսֆորմացիաների' պայմանավորված հայ ժողովրդի առջև կանգնած մարտահրավերներով: Կիլիկիայի անկումից հետո հայ ժողովուրդը բարդագույն խնդրի առջև էր հայտնվել. Ինչպե՞ս կազմակերպել ազգային կյանքը պետականության կորստից հետո: 1441թ.-ին, կաթողիկոսական նստավայրի տեղափոխությունը Էջմիածին, նաև նշանակում էր գաղափարախոսական և աշխարհայացքային տրանսֆորմացիա, որի հիմքում ընկած էր իսլամ կառավարիչների տիրապետության տակ ապրելու կենսակերպի որոնումը: Ստեղծված իրավիճակում ազգային կյանքը կազմակերպելու համար աստվածաբանական հիմնավորումներ էին որոնում Ստեփանոս Օրբելյանը, Թովմա Մեծոփեցին, Գրիգոր Տաթևացին…: Եթե կոպիտ արտահայտվենք, դա կրոնական համայնքի կարգավիճակն էր' իսլամ կառավարիչների վերահսկողության տակ: Հետագայում Ռուսաստանին միանալուց հետ հայերի կարգավիճակը փոխվեց, որին հաջորդեց խորհրդային շրջանը: Յուրաքանչյուր ժամանակաշրջանում եկեղեցին որոշակի դերակատարություն էր ստանձնում: Հիմա պետականության վերականգման փուլն է, և պետք է ենթադրել, որ եկեղեցու դերակատարությունը նույնպես պետք է փոխվի, սակայն այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, որ աստվածաբանական, փիլիսոփայական որոնումներ եկեղեցում չեն ընթանում: Ինչպիսի՞ն կարող է լինել եկեղեցու դերը ինքնուրույն պետականության կերտման գործում:
- Ձեր մատնանշած աստվածաբանական-փիլիսոփայական որոնումների պատմական արտահայտումը կարելի է գտնել Կիլիկիայից առաջ գոյություն ունեցած մեկ այլ հայկական պետության' Բագրատունյաց թագավորության ժամանակաշրջանում: Ինչպես գիտենք, սա հայոց պատմության այն բացառիկ շրջաններից է, երբ եկեղեցին 428-885թթ., այսինքն' 457 տարի շարունակ, արաբական տիրապետության ծանր լծի տակ նույնպես ստանձնել էր որոշակի առանձնահատուկ ազգային դերակատարություններ: Պետության ստեղծումից հետո մոտ մեկ դար պահանջվեց, որպեսզի սկսվեին անհրաժեշտ աստվածաբանական-փիլիսոփայական որոնումները եւ ցանկալի արդյունքի հանգեցնեին' ի դեմս ծիսական, հոգեւոր, աստվածաբանական այն վերափոխումների, որոնք առաջ բերեցին Հայաստանի տարբեր մասերում առաջացած վանքերն ու դպրոցները: Դա նպաստեց նաեւ, որ համակարգվի եկեղեցու դերը եւ նվիրապետական կառույցը պետության ներսում. եկեղեցին կարողացավ կազմակերպել իր նվիրապետական կառույցը, նույնիսկ թեմեր հիմնել Հայաստանից դուրս' Կիլիկիայում եւ հարակից շրջաններում: Մի խոսքով, պետության զորացման պայմաններում եկեղեցին կարողացավ ազգի կյանքում հստակեցնել իր դերն ու եկեղեցական նշանակությունը' շնորհիվ աստվածաբանական այն վերելքի, որն ապահովեց վանքերն ու աստվածաբանական դպրոցները: Շատ շուտով, 1045 թ. Բագրատունյաց թագավորության կործանումից հետո եկեղեցին նորից իր ուշադրությունը սկսեց կենտրոնացնել, եթե կարելի է այդպես ասել, պետականաստեղծ ու ազգապահպան գործընթացների վրա: Միով բանիվ, եկեղեցու պատմության այս հարափոփոխությունը շատ բնորոշ է մեր ազգային եւ եկեղեցական պատմական անիվին:
Բնականաբար, այսօր էլ, մեր անկախ պետականության կերտումից դեռ 25 տարի չանցած, անիրատեսական կարող է լինել եկեղեցու դերի վերջնական ու որոշիչ տարբերակումը հայ նորանկախ պետականության եւ քաղաքացիական հասարակության կյանքում: Նշեմ նաեւ, որ աստվածաբանական-փիլիսոփայական որոնումների բացակայության վերաբերյալ Ձեր տպավորությունը մասամբ է ճիշտ. դրանք սկսվել են, բայց դեռեւս հասունացման անհրաժեշտ աստիճանի վրա չեն: Եկեղեցու դերը որեւիցե նորանկախ պետականության կյանքում, մանավանդ, եթե վերջինս հանրապետություն է, չի վճռվում պայմանագրով կամ իրավաբանական որեւէ այլ փաստաթղթով, այլ տվյալ եկեղեցու' ժողովրդի ու ազգի կյանքում ունեցած դերի եւ առաքելության ճիշտ վերարժեւորմամբ ու նորացմամբ: Ընդ որում, կարծեմ մենք վաղուց անցել ենք պետականության վերականգնման փուլը, եւ եկեղեցին ցույց է տվել իր դերակատարությունն ու նշանակությունն այդ գործընթացում: Պետք է այժմ մտածել ոչ թե անկախ, այլ ազատ պետականության ստեղծման մասին, եւ թե ինչ դերակատարություն ու նշանակություն կարող է ունենալ Հայաստանյայց եկեղեցին եւ նրա բազմադարյա հարուստ փորձառությունը քաղաքացիական հասարակության ստեղծման գործում:
- Շնորհակալություն հայր Շահե, որ դուք առաջինը խոսեցիք քաղաքացիական հասարակության ձևավորման գործում եկեղեցու ունենալիք հնարավոր դերի մասին: Դա անչափ կարևոր դերակատարություն է: Շատերը չեն ընդունում, որ եկեղեցին կարող է նման դերակատարություն ունենալ: Սակայն կա հիմնավոր կարծիք, որ եկեղեցիները քաղաքացիական հասարակության կարևորագույն կառույցներից են: Ժամանակին, 19 և 20 -րդ դարերին, կաթոլիկ եկեղեցին մեծագույն կորուստներ ունեցավ հասարակության կյանքում հարաճուն խնդիրների մասին լռելու պատճառով: Մինչև այժմ նման դիրքորոշման արդյունքները զգալի են: Այդ ժամանակ եկեղեցուն մեղադրում էին «շահագործող խավերին» ծառայելու համար: Սակայն ժամանակի ընթացքում կաթոլիկ եկեղեցին փորձեց ուղղել այդ սխալը: Այստեղ պետք է հիշել Լևոն 13 պապի Rerum Novarum և Պիոս 9 պապի Quadragesimo Anno կոնդակները: Այդ ժամանակվանից սկսած կաթոլիկ եկեղեցին դեմքով դեպի ժողովուրդը շրջվեց, ձևավորեց իր սոցիալական ուսմունքները և սկսեց արտահայտվել հասարակության կյանքում առկա կարևորագույն խնդիրների վերաբերյալ: Ռուս Ուղափառ եկեղեցին նույնպես սահմանել է իր սոցիալական ուսմունքը: Ավելին, Հայաստանում գրանցված շատ կրոնական կազմակերպությունները նույնպես ունեն իրենց սոցիալական հայեցակարգերը, սակայն Հայ եկեղեցին չունի, չնայած որքանով ես տեղյակ եմ, նման աշխատանքային խումբ վաղուց է ստեղծված: Ինչո՞ւ չի հաջողվում ձևավորել այդ սոցիալական հայեցակարգը: Հասարակության մեջ կան կարծիքներ, որ Հայ եկեղեցին նույնպես ծառայում է «շահագործողներին»: Չի արտահայտվում բազմաթիվ անարդարությունների մասին: Գուցե նման հայեցակարգը կարող է պարտավորեցնո՞ղ լինել, ինչն այնքան էլ ցանկալի չի եկեղեցու համար:
- Յուրաքանչյուր եկեղեցի ունի սոցիալական հարցերի վերաբերյալ իր պատկերացումները, ինչը պայմանավորված է տվյալ եկեղեցու աստվածաբանական, պատմական եւ եկեղեցաբանական ժառանգության առանձնահատկություններով: Շատ տեղին խոսեցիք կաթոլիկ եւ ռուս ուղղափառ եկեղեցիների սոցիալական հայեցակարգերի մասին, բայց մոռացաք նշել, որ Լեւոն ԺԳ պապի ժամանակ գրված կոնդակը (1891 թ.) գործնականում իր արտահայտությունը սոցիալական հայեցակարգի իմաստով արտահայտվեց միայն Հովհաննես-Պողոս Բ պապի ժամանակ, երբ հրատարակվեց կաթոլիկ եկեղեցու սոցիալական հայեցակարգի Compendium-ը: Այսինքն' նույնիսկ հսկայական ռեսուրսների տեր կաթոլիկ եկեղեցու համար պահանջվեց մոտ մեկ դար' սոցիալական ամենաբազմազան խնդիրներին վերջնական տեսական պատասխան տալու համար, չնայած մինչեւ այսօր էլ կաթոլիկ եկեղեցուն մեղադրում են «շահագործողներին» ծառայելու մեջ:
Հետեւաբար, սոցիալական հարաճուն խնդիրներին տեսական վերջնական պատասխան տալու համար անհրաժեշտ է որոշակի ժամանակ, ընդհանրացումների եւ ուսումնասիրությունների շարք, որոնք հնարավորություն կտան Եկեղեցուն գոնե տեսական-եկեղեցաբանական իմաստով ձեւակերպելու իր դիրքորոշումը ներկա աշխարհում:
Ինչ վերաբերում է Հայ եկեղեցուն, պետք է նշել, որ սոցիալական հայեցակարգի ձեւավորումը որոշակի իմաստով կախված է նաեւ ՀՀ-ում քաղաքացիական գիտակցության ձեւավորման քիչ թե շատ կայուն վիճակից եւ, որ ամենակարեւորն է, քաղաքացիական հասարակարգին բնորոշ էթիկայի եւ բարոյականության արժեքների որդեգրումից: Դուք նշեցիք, որ ՀՀ-ում գրանցված շատ կրոնական կազմակերպություններ ունեն իրենց սոցիալական հայեցակարգերը, իսկ ես պետք է ցավով արձանագրեմ, որ դրանցից շատերը պարզապես կամ թարգմանաբար եւ կամ էլ փոխադրաբար ընդօրինակել են արեւմտյան այս կամ այն մոդելը' սոցիալական հայեցակարգը դիտարկելով իբրեւ «մոդեռն եկեղեցու» չափանիշ եւ հարկ եղած դեպքում տեղի-անտեղի հղում կատարելով դրան: Սոցիալական հայեցակարգը Եկեղեցու դավանաբանություն չէ, այլ նրա կենդանի, ապրված հոգեւոր-առաքելական գիտակցության' ներկա դարի քաղաքացիական հասարակության չափանիշներին համապատասխան տեսական արձանագրում: Այն, այս իմաստով, ամփոփում է հիմնական սկզբունքներն ու մոտեցումները, որոնց շրջանակում եկեղեցին արտահայտելու է իր դիրքորոշումը սոցիալ-հասարակական այս կամ այն խնդրի վերաբերյալ: Կա մեկ ուրիշ խնդիր եւս: Կաթոլիկ եկեղեցին իր բնույթով վերազգային (transnational) եկեղեցի է. դա նրա եկեղեցաբանական առանձնահատկությունն է: Անշուշտ, յուրաքանչյուր եկեղեցի, իբրեւ Քրիստոսի ընդհանրական եկեղեցու խորհրդավոր մասնիկ, վերազգային է, չի սահամանափակվում այս կամ այն ազգի պատկանելության մենաշնորհով: Սակայն կան եկեղեցիներ, որոնց եկեղեցաբանության մեջ անվանում են «տարածքային' տեղական ընդհանրական եկեղեցիներ» (jurisdictional territorial autocephal), այսինքն' նրանց եկեղեցական գերագահ աթոռի կանոնական-եկեղեցաբանական իշխանությունը տարածվում է այս կամ այն ազգի ապրած եւ կրոնական-մշակութային իմաստով յուրացրած տարածքի սահմանների վրա: Ահա թե ինչու կանոնական-եկեղեցաբանական իմաստով մենք ասում ենք «Հայաստանյայց եկեղեցի' Հայաստանի աթոռի եկեղեցի», «Հունաստանի' Հելլադայի եկեղեցի», «Անտիոքի Ասորի եկեղեցի» եւ այլն: Այս իմաստով նույնպես եկեղեցիներն ունեն իրենց առանձնահատկությունները' իբրեւ տվյալ ազգին ընդհանրական եկեղեցու կողմից տրված տարածքային, մշակութային, էթնիկ եւ կրոնական սահմանափակումներ: Այս իմաստով ենք հասկանում այդ եկեղեցիներին, այդ թվում եւ Հայաստանյայց եկեղեցուն տրված «ազգային» մակդիրը: Հետեւաբար, այս եկեղեցիներն իրենց սոցիալական-ընկերային հայեցակարգը ձեւակերպելիս, բացի համամարդկային արժեքների արձանագրումից, պարտավոր են հաշվի առնելու նաեւ այն բոլոր ազգային-հոգեւոր առանձնահատկությունները, որոնք դարերի ընթացքում, իրենց հոգեւոր առաքելության իրականացմանը զուգահեռ, կուտակվել են եկեղեցական հոգեկանության հարուստ գանձարանում: Այս իմաստով սոցիալական հայեցակարգի ձեւակերպումը ձեռք է բերում հավելյալ դժվարություններ:
Հայ եկեղեցում ակտիվ աշխատանքներ են տարվում սոցիալական հայեցակարգի ձեւավորման եւ ստեղծման ուղղությամբ, եւ որքանով ես տեղյակ եմ, արդեն առկա է նախնական կառուցվածքային մի փաստաթուղթ: Դա, անշուշտ, ներառում է նաեւ եկեղեցու պարտականությունները հասարակության նկատմամբ, ինչն ի դեպ ցանկալի կամ ոչ ցանկալի չլինելու հարց չէ. «եկեղեցի» բառն ինքնին ենթադրում է ժողովրդի ժողովարան, հասարակություն, ուրեմն եւ ժողովրդի շահերի պաշտպանություն: Հետեւաբար, խոսք անգամ չի կարող լինել սոցիալական անարդարությունների մասին չարտահայտվելու վերաբերյալ: Ուրիշ հարց է, որ շատ հաճախ անհատները շփոթվում են եկեղեցու ընդհանրական կառույցի հետ, ինչը շատ անցանկալի երեւույթ է: Բայց փորձեք գոնե մեկ անգամ ներկա լինել եկեղեցական պաշտամունքին եւ քարոզին, եւ, հետեւելով այնտեղ արտահայտվող մտքերին, անմիջապես կհասկանաք, որ եկեղեցու ամբողջ պաշտամունքային գիտակցությունն ու ավանդությունը սոցիալական անարդարության դեմ բողոք է: Եկեղեցու արտահայտման բեմն ու տարածքը նրա ժողովրդի մեջ իրականացվող առաքելությունն է, որի անբաժան մասն է հոգեւոր պաշտամունքը, միսսիան. ահա այստեղ պետք է, ըստ իս, խարիսխ գցի սոցիալական անարդարության դեմ պայքարող յուրաքանչյուր հայ քրիստոնյա, այստեղից պետք է քաղի իր դարավոր եկեղեցու ձայնը: Ձեզ մի օրինակ բերեմ: Արվեստագետներն ու բանաստեղծները հասարակությանը կրթելու համար քաղաքական արշավ չեն կազմակերպում. նրանց գրած երկերն ու ստեղծած արժեքներն են կրթում սերունդներին: Նույնն է նաեւ Եկեղեցու պարագայում: Ստեղծված եւ ստեղծվելիք հոգեւոր-կրոնական արժեքներն են, որ կարող են կրթել ու հաստատուն ճանապարհի վրա դնել քրիստոնեական քաղաքացիական հասարակությունը:
- 2009-ին Մայր Աթոռը պատրաստեց թեմական ուղենիշային կանոնադրությունը, որի անհրաժեշտությունը անառարկելի է, սակայն Շվեյցարիայի, Ֆրանսիայի, Կանադայի թեմերում որոշակի բարդություններ առաջացան: Գուցե թեմական խորհուրդների ինքնուրույնությունը պետք է ավելի բարձրացվի: Այնուամենայնիվ այդ փաստաթուղթը որոշակիորեն փորձ է անում կանոնակարգել եկեղեցու կառուցվածքը և ներեկեղեցական հարաբերությունները և որոշակի կանոնների մեջ դրանք դնել: Արդյո՞ք չի եկել ժամանակը, որ պատրաստվի նաև հոգևորականի էթիկայի վերաբերյալ որևէ կանոնակարգ: Տեսեք, անգամ լրագրողները, փաստաբանները կարողացել են մշակել իրենց մասնագիտական էթիկայի կանոնները, սակայն Հայ եկեղեցու հոգևորականները նման փաստաթութ չունեն: Պարզ չի, արդյոք կուսակրոն հոգևորականը կարո՞ղ է միաժամանակ գործարար լինել, կամ կարո՞ղ է սիրուհի ունենալ: Արդյոք կուսակրոնը, կամ ընդհանրապես հոգևորականը պետք է համեստ կյանքով ապրի, թե նման պահանջ գոյություն չունի: Այնուամենայնիվ պատմությունից մենք գիտենք հոգևորականների, անգամ կաթողիկոսների, որոնք ճոխ կյանքով են ապրել: Արյո՞ք չի կարելի այդ օրինակները համարել ավանդական և պնդել, որ այն, ինչ կարելի էր Գրիգոր Լուսավորիչին, Հովհան Օձնեցուն կամ Պետրոս Գետադարձին, կարելի է նաև մյուս հոգևորականներին:
- Նկատենք, որ Շվեյցարիայի, Ֆրանսիայի եւ Կանադայի թեմերում ստեղծված իրավիճակները բոլորովին տարբերվում են իրարից' միայն մեկ կետում թերեւս ընդհանուր եզր շոշափելով, որ է եկեղեցու կառավարման վերաբերյալ ավանդական սփյուռքյան ընկալումը: Շվեյցարիայում կացությունը մասնակիորեն կապված էր տեղի հոգեւոր հովվի պահվածքի եւ վերաբերմունքի հետ, Ֆրանսիայում' Նիսի ծուխի մի խումբ մարդկանց եւ թեմի հակամարտության, իսկ Կանադայում, որ բոլորովին նոր խնդիր է, հարցն ավելի շուտ վերաբերում է կանոնադրական քննարկելիք հարցերին, որը ոչ թե ընդհանուր կանոնադրական, այլ ներթեմական կանոնադրական հարց է: Ինչ խոսք, թեմական ուղենիշային կանոնադրության կիրարկումը, ինչպես ցանկացած նոր գլոբալ կանոնադրական փաստաթղթի առանց դժվարությունների ու բարդությունների պատկերացնելն իրատեսական չէ: Գալով ավանդական սփյուռքյան ընկալմանը' նշեմ պարզապես, որ սառը պատերազմի տարիներին եկեղեցաբանական-կանոնական իմաստով Հայաստանյայց եկեղեցին լուրջ կորուստներ ունեցավ: Թեմական կյանքը սփյուռքում կազմակերպվեց գրեթե տարերայնորեն, այսինքն' յուրաքանչյուր թեմ ստեղծեց կառավարման իր համակարգն անկախաբար' հաշվի առնելով տվյալ երկրի օրենսդրական առանձնահատկությունները: Մայր Աթոռը եւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը, ճիշտ է, կոնդակով պետք է վավերացնեին այդ թեմերի ստեղծումը, սակայն պարզից էլ պարզ էր, որ այդ ժամանակ առկա քաղաքական պայմաններում հնարավոր չէր ունենալ թեմական կանոնադրական միօրինակություն: Ընդ որում, սփյուռքյան շատ համայնքներում կիրառական ու գործնական էր 1860-1863 թթ. ստեղծված եւ Օսմանյան կայսրության կողմից հաստատված Ազգային սահմանադրությունը. համենայն դեպս սփյուռքի շատ գաղութներ այս փաստաթղթի հիմնարար սկզբունքներով էին առաջնորդվում: Իսկ Հայաստանում, բնականաբար, կոմունիստական վարչակարգի հաստատումով դադարել էր «Պոլոժենիայի» գոյությունն ընդհանրապես: Անկախության տարիներին բնական անհրաժեշտություն առաջացավ վերանայելու թեմական կանոնադրությունն ու այն միօրինակության բերելու հարցը: Եկեղեցաբանական-կանոնական իմաստով սա բավական առաջընթաց եւ կարեւոր հարց էր, բայց մյուս կողմից երբեմն-երբեմն անընկալելի էր դառնում վերոնշյալ «Ազգային սահմանադրության» ոգով դաստիարակված որոշ թեմական գործիչների համար: Այս իմաստով ես նկատի ունեմ «ավանդական սփյուռքյան ընկալում» արտահայտությունը: Այսօր արդեն Մայր Աթոռում պարբերաբար գումարվում է թեմական ներկայացուցչական ժողովներ, որի հիմնական նպատակն է քննել ու լուծումներ գտնել թեմական ուղենիշային կանոնադրության կիրարկման հետ առաջացած խնդիրների համար, եւ կարող ենք ասել, որ բավական աշխատանք արդեն տարվել է այս ուղղությամբ: Հետեւաբար, թեմական խորհուրդների ինքնուրույնության հարց չկա. ըստ թեմական կանոնադրության ուղենիշների' յուրաքանչյուր թեմական խորհուրդ, մանավանդ Սփյուռքում, ներքին կազմակերպչական հարցերում ինքնավար է' առաջնորդի նախագահության ներքո:
Ինչ վերաբերում է հոգեւորականի էթիկայի մասին փաստաթուղթ ստեղծելուն, ապա նշեմ, որ այդ փաստաթղթի արծարծումն անգամ վտանգավոր է. հոգեւոր ասպարեզը մասնագիտություն չէ, այլ բոլորանվեր ծառայություն Հիսուս Քրիստոսի խաչի նշանի ներքո: Հոգեւորականի համար մարմնացած եւ կենդանի «փաստաթուղթ» է նրա հավատի զորագլուխը' Հիսուս Քրիստոս, իսկ կանոնական-առօրեական հարցերում' Եկեղեցու սրբազան ժողովների կողմից ընդունված որոշումներն ու կանոնները: Այլ հարց է, թե այս կամ այն հոգեւորականն ինչքանով է հավատարիմ այդ նվիրական ու սրբազան սկզբունքներին: Լուսավորչի եւ Հովհան Օձնեցու կատարած քայլերի ու արարքների որդեգրման համար անհրաժեշտ է հավատի ու ծառայության այն զորավոր տեսլականը, որ ունեին Եկեղեցու այս մեծագույն դեմքերը, հավատի ու հարատեւ աղոթքի այն խարիսխը, Ձեր ասած «էթիկան», որով նրանք օրինակելի էին դառնում հաչս պարզ ժողովրդի ու հավատացյալների: Եթե որեւիցե հոգեւորական ունի այս կարողությունն ու վարքի անբասիր դրսեւորումը, ուրեմն ոչ ես եւ ոչ էլ Դուք չենք կարող սահմանել ու քննարկել նրանց գործունեության շրջագիծը: Այդ իրավունքը միանշանակորեն պատկանում է հոգեւորականի նմանատիպ կերպարով ներշնչվող հավատացյալ հոտին ու հասարակությանը: Հետեւաբար, այն հոգեւորականը, ով առանց այդ հոգեւոր մաքրության ու ազնվության փորձում է հետեւել Ձեր մատնանշած «ավանդույթներին», մեկընդմիշտ դատապարտված է ներքին հոգեկան ու զուտ մարդկային երկվության. նրա արտաքին դրսեւորումն ուղղակի հակասում է իր ներքին հոգեւոր աշխարհի դատարկությանն ու աղքատությանը: Մանավանդ հոգեւոր կոչումն ընդունած կուսակրոն հոգեւորականն ինքը քաջ գիտի իր կյանքի համար շատ էական եւ բարոյական չորս հիմնական ուխտերը, սկզբունքները, որոնք նա ընդունում է ձեռնադրության ժամանակ' ա. կուսություն եւ ողջախոհություն, բ. աղքատություն եւ համեստ ապրելակերպ, գ. հարատեւ աղոթք եւ կրթություն, դ. հնազանդություն Եկեղեցու կանոններին եւ որոշումներին:
- Եվս մի հարց, որը չեմ կարող չտալ: Դպրոցներում, ԶԼՄ-ներում քարոզվում է մի տեսակետ, որն արդեն արմատացել է հանրային գիտակցության մեջ: Դա ազգային և կրոնական պատկանելության նույնականացումն է: Նման պատկերացումն ունի պատմական պատճառներ: Հատկապես կաթողիկոսական աթոռը Սսից Էջմիածին տեղաափոխելուց հետո, ինչում մեծ դերակատարություն են ունեցել թուրքմեն խաները, հայ ժողովուրդը կազմակերպման ձևեր պետք է որոներ, որը լիներ ընդունելի տիրող իսլամ կառավարիչների համար և համապատասխաներ նրանց աշխարհընկալմանը և գոյություն ունեցող պետական կարգին: Դա դարձավ կրոնական համայնքի' միլեթե կամքրիստոնեական ումմայի կարգավիճակը, ինչը գուցե և հասկանալի էր գոյություն ունեցող պայմաններում: Կրոնական համայնքի' միլեթի հիմնական բնութագրող պատկերացումը հենց կրոնի և էթնիկական պատկանելության նույնականացումն է: Այսօր մենք ունենք մեր պետական միավորը և մեր պետական կարգը, որի պետաիրավական համակարգը հիմնված է արևմտյան պետաիրավական սկզբունքների վրա: Ի՞նչ եք կարծում, այդ ավանդական պատկերացումները չե՞ն խոչընդոտում պետականության կայացմանը:
- Կրոնական եւ ազգային պատկանելությանց նույնացման Ձեր բացատրությունը միայն մասնակի է. այն բնորոշ էր ոչ միայն Հայաստանյայց եկեղեցուն, այլեւ մահմեդական տիրապետության տակ գտնված շատ ու շատ այլ եկեղեցիների' Հույն Ուղղափառ, Բալկանյան երկրների Ուղղափառ, Ասորի Ուղղափառ, Ղպտի Ուղղափառ եւ այլն: Նշված բոլոր երկրներում առկա են խնդիրներ ազգային ու կրոնական պատկանելության միասնական դիտարկման ճիշտ ընկալման հարցում: Գիտենք, որ երկար տարիներ, ինչպես նկատեցիք, հայ ժողովուրդն ուներ միայն կրոնական համայնքի գիտակցությունը' առանց պետական որեւէ ինստիտուտի գոյության: Սա առանձնահատուկ մի վիճակ է, մանավանդ երբ անկախությունից անմիջապես հետո դարավոր այդ գիտակցությամբ ապրած ժողովրդին մատուցվում է պետական համակարգի արեւմտյան մոդելը: Պատմահասարակական տեսանկյունից լիովին հասկանալի է, որ ժողովուրդն առհասարակ պետք է կասկածանքով վերաբերվի առաջադրվող մոդելին, քանի որ վերջինս բոլորովին անծանոթ է, եւ ժողովրդի հասարակական գիտակցության ու ենթագիտակցության մեջ' նաեւ կասկածելի ու վտանգավոր: Այնինչ կրոնական համայնքի գիտակցությամբ ժողովուրդը փրկվել է բազմիցս, ուրեմն եւ վերջինս ավելի հուսալի է եւ հաստատուն: Ինչպես ինքը' ժողովուրդն է ասում' «փորձված թանն անփորձ մածնից լավն է»: Հետեւաբար, արեւմտյան մոդելը նախ պետք է դառնա ժողովրդի սեփականությունը, ժողովուրդը պիտի զգա, որ այդ պետաիրավական մոդելը չի սպառնում նրա ազգային-կրոնական նվիրական այնպիսի արժեքների, ինչպես, օրինակ, ընտանիքը, բարոյական նորմերն ու ավանդույթները եւ այլն: Իսկ ոչ մեկի համար գաղտնիք չէ, որ ՀՀ-ում այդ արժեքները գրեթե բացարձակ մեծամասնությամբ քրիստոնեական հիմքի վրա են հաստատված:
Վերոնշյալ վերլուծությունն ուղղակիորեն կապված է Ձեր հարցի վերջին մասի հետ: Կրոնական եւ ազգային պատկանելության նույնացման մասին ավանդական պատկերացումները կարող են խանգարել պետականության կայացմանը, եթե կրոնական ու ազգային պատկանելության մասին պատկերացումը վերածվում է ազգային բացառիկության զգացման, այսինքն' ով հայ առաքելական քրիստոնյա չէ, հայ չէ, եւ' հակառակը: Սա արդեն պարունակում է «կրոնական ֆաշիզմի» տարրեր եւ հատկապես վտանգավոր է այն ազգերի համար, ովքեր իրենց գոյության ընթացքում ունեցել են տարբեր տերությունների գերիշխանություն' ուղղակիորեն եւ անուղղակիորեն ազդվելով այդ գերտերությունների կրոնամշակութային ժառանգությունից: Յուրաքանչյուր հայ մարդ ազատ է իր կրոնական պատկանելությունն ընտրելու հարցում, եւ եթե նա որոշում է, որ ինքը եւ իր ընտանիքը Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու անդամ է, ապա նա մտնում է այնպիսի մի կրոնական համայնք, որտեղ դարեր շարունակ ազգային պատկանելության առանձնահատկությունները կերտվել են Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցուն բնորոշ քրիստոնեական աստվածաբանության եւ բարոյականության ազդեցության ներքո: Այստեղ արդեն մենք գործ ունենք պատմական փաստերի ու իրականության հետ, որոնք անվիճելի ու անդառնալի են: Այն, ինչ քարոզվում է ԶԼՄ-ներով ու դպրոցներում, ինչպես Դուք եք պնդում, պարզապես վերը թվարկված պատմական իրականության սխալ եւ աղավաղված անհատական պատկերացումն ու մեկնությունն են: Հայ ազգային պատկանելությունն ու քրիստոնեական ինքնությունը ներկա դարում նույնական են, եթե հայ անհատն ինքն է որոշում մկրտվել ու դառնալ հայ առաքելական քրիստոնյա: Եւ այստեղ որեւէ բացասական բան չկա. ինչպես արդեն մեր զրույցի սկզբում նշեցի, հայ ազգը եւ նրա պատմամշակութային ու քաղաքական տարածքն Ընդհանրական եկեղեցու կանոններով դեռեւս վաղ քրիստոնեությունից նկատվել են իբրեւ Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու առաքելության օրինական-պատմական տարածք: Ընդ որում, բոլոր այն ազգերը, ովքեր ապրել են եւ հայերի հետ գոյատեւել այս տարածքներում եւ ովքեր ազատ կամքով ընդունել են Հայաստանյայց եկեղեցու դավանանքը, նույնպես դարձել են Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու զավակներ' անկախ իրենց ազգային պատկանելությունից: Պատմական փաստերը շատ են, բայց, ցավոք սրտի, դա հատկապես զգալի է եղել մեր պետականության հզորացման շրջանում, իսկ այդպիսի շրջանները մեր պատմության մեջ, սովորաբար, հաստատուն ընթացք ու երկար կյանք չեն ունեցել: Ահա թե ինչու հաճախ սխալմամբ եւ հաճախ էլ անգիտակցաբար Հայաստանյայց Եկեղեցին ընկալվել ու ընկալվում է իբրեւ ազգի մենաշնորհ հանդիսացող կառույց եւ ոչ ավելին: Այնինչ Հայաստանյայց եկեղեցին, Ընդհանրական եկեղեցու հետ ունեցած աստվածաբանական, պատմամշակութային եւ բազմաթիվ այլ կապերով, մեզ ուղղակիորեն դարձնում է համամարդկային հասարակության կարեւորագույն օղակներից մեկը' ինչպես պատմության մեջ, նաեւ այսօր' պահպանելով միաժամանակ այն բոլոր քրիստոնեական ու մարդասիրական արժեքները հայ ազգի մեջ, որոնց հիման վրա կարող է ապագայում բարձրանալ հայ քաղաքացիական ու ազատ հասարակությունը:
