Ռազմական գործողությունների սկսվելուց հետո ես հասկացել եմ, որ մենք մենակ ենք ադրբեջանական ագրեսիայի դեմ: Այս մասին այսօր՝ հոկտեմբերի 28-ին, Արցախի հեռուստատեսությանը տված հարցազրույցում նշեց Արցախի նախագահ Սամվել Շահրամանյանը՝ պատասխանելով այն հարցին, թե Արցախը, փաստացի, մենակ էր ու նախագահը գիտեր այդ մասին, այդ վիճակում օգնության ռեալ առաջարկներ, խոստումներ կայի՞ն և ո՞ւմ կողմից։
«Սեպտեմբերի 19-ի առավոտյան ես գտնվում էի ռուս խաղաղապահ զորակազմի հրամարատարի մոտ։ Առաջին ազդակը, որ հնարավոր է՝ սկսվի ռազմական գործողություն, եղել է այն, որ Շուշիի ներքևում գտնվող ադրբեջանական հենակետից մոտեցել են նույն վայրում գտնվող ռուսական հենակետին և զգուշացրել, որ թաքցնեն անձնակազմը, շուտով կաշխատի հրետանի։ Այդ փաստը մենք ներկայացրել ենք ռուս խաղաղապահներին, նրանք էլ էին տեղյակ դրա մասին և ճշտումներից հետո այդ փաստը հաստատվել է, և ինձ համար պարզ է դարձել, որ որոշ ժամանակ անց հնարավոր է, որ կսկսվեն ռազմական գործողություններ։
Տևական ժամանակ մեր զինված ուժերը և ուժային կառույցները բերված էին բարձր մարտական աստիճանի, տրված էին համապատասխան հրահանգները, այդ թվում՝ նաև քաղպաշտպանության հետ կապված։ Իմ՝ աշխատասենյակ բարձրանալուց կես ժամ անց սկսվել են ռազմական գործողությունները։ Գրեթե բոլոր շրջանները ենթարկվում էին ինտենսիվ հրետակոծության և մենք պետք է ամեն ինչ անեինք դիմադրելու համար։
Ռազմական գործողությունների սկսվելուց հետո ես հասկացել եմ, որ մենք մենակ ենք ադրբեջանական ագրեսիայի դեմ։
Ռուսական կողմը, կարելի է ասել, գտնվում էր դիտորդի կարգավիճակում, և մենք պետք է մեր հարցերը ինքնուրույն կարողանայինք կարգավորել։ Պաշտպանության բանակի, այլ ուժային կառույցների և մեր բնակչության հետ միասին սկսվել են պատասխան գործողությունները։ Հենց այդ գործողությունների շնորհիվ էր, որ հնարավոր եղավ Ադրբեջանի հետ սկսել բանակցություններ, որոնք տևել են 12 ժամ»,- ասել է նա։
Շահրամանյանը նշու է, որ իրենց համար պարզ էր, որ անհրաժեշտ է կանգնեցնել ռազմական գործողությունները, քանի որ ուժերը անհամեմատ էին և որքան երկար շարունակեին՝ այնքան զոհեր և կորուստներ կունենային:
«Իմ նպատակը՝ որպես Արցախի նախագահ, եղել է հնարավորինս շուտ կանգնեցնել պատերազմը, որ խուսափեինք ավելի շատ զոհերից։
Ստիպված էի կապ հաստատել Ադրբեջանի բարձրաստիճան ներկայացուցիչների հետ, որոնք ինձ ծանոթ էին, նախկինում նաև Արայիկ Հարությունյանի հետ ունեցել են կապ և լիազորված էին մեզ հետ համապատասխան աշխատանք իրականացնել։ Սկսեցինք բանակցություններ ռազմական գործողությունները կանգնեցնելու համար։
Առաջինը ինձ ադրբեջանցիները փոխանցել են, որ ռազմական գործողություններն ունեն իրենց նպատակները, և դրանք չեն դադարի մինչև չհասնեն վերջնական նպատակին։ Նպատակը պարզ էր՝ ամբողջությամբ տիրապետել Արցախին։
Հաշվի առնելով, որ Ադրբեջանն էլ էր կրում զգալի կորուսներ և մեր շրջանները գտնում էին շրջափակման մեջ․ հակառակորդի հատուկ նշանակության ստորաբաժանումներն ու զինտեխնիկան մոտեցել էր Ստեփանակերտին՝ Կրկժանի տեղամասին շատ մոտ՝ այդ իրավիճակում մեզ այլ բան չէր մնում, քան գնալ ավելի մեծ զիջումների։ Եվ ես առաջարկել եմ, որ նրանք գրավոր ուղարկեն իրենց պահանջները՝ ռազմական գործողությունները անհապաղ դադարեցնելու համար։
Պարզ է, որ առաջին փաստաթուղթը մեր կողմից չի ընդունվել, և մենք մեծ կազմով, որի մեջ մտնում էին անվտանգության խորհրդի ողջ կազմը, նախկին նախագահներն ու գրեթե բոլոր քաղաքական ուժերը, մշտապես քննարկումներ էինք անում, փոփոխություններ մտցնում և տեղեկացնում ադրբեջանական կողմին»,-ասաց նա:
Շահրամանյանը, սակայն, չի ցանկանում անդրադառնալ առաջին փաստաթղթին, որին իրենք չեն համաձայնել, սակայն նշում է՝ դա կապիտուլացիայի փաստաթուղթ էր։
«Բանակցությունների արդյունքում մենք ընդունել ենք մի փաստաթուղթ, որը նախատեսում էր հոկտեմբերի 20-ին, ժամը 13։00-ին բոլոր ուղղություններով դադարեցնել ռազմական գործողությունները, երկրորդ կետով՝ պաշտպանական բանակի լուծարում, Հայաստանի Հանրապետության զինված ուժերի մնացորդների դուրսբերում: Այդ թվում՝ հանձնվում էր ծանր զինտեխնիկան՝ հետագա ուտիլիզացիայի նպատակով»։
Անդրադառնալով ՀՀ զինված ուժեր վիճահարույց ձեւակերպմանընա նշում է, որ իհարկե, ՀՀ զինված ուժեր Արցախում չկային, դա Ադրբեջանի պահանջն է եղել:
«Պարզ է, որ մեզ համար անընդունելի էր այդ ձևակերպումը ՀՀ զինված ուժերի դուրսբերման վերաբերյալ, բայց դա Ադրբեջանի պնդումն էր, և մենք, հասկանալով որ այդ փաստաթղթի տակ չենք ստորագրում, ոչ մի իրավական պատասխանատվություն չենք վերցնում մեզ վրա և առաջիկայում էլ նրանց տեղեկացնում էինք և՛ բանավոր, և՛ գրավոր, որ ՀՀ զինված ուժերը ներկայացված չեն Արցախում։
Երրորդ կետը նախատեսում էր հանդիպում Եվլախում հոկտեմբերի 21-ին, որի ընթացքում պետք է քննարկվեին Ադրբեջանի կողմից ներկայացված ինտեգրացիայի հարցերը։ Այս կետը մեզ համար նորություն չէր, որովհետև մենք մինչև այդ էլ համաձայնել ենք Եվլախում հանդիպել՝ նպատակ ունենալով մեղմացնել և թուլացնել լարվածությունը։
Երկրորդ կետի հետ կապված տեղյակ եմ, որ կան բազմաթիվ հարցադրումներ, թե ինչու է սպառազինությունը հանձնվել և թողնվել Արցախում։ Սպառազինությունը Հայաստան տեղափոխելու հնաարվորությունը մենք կորցրել ենք Ադրբեջանական կողմից հսկիչ-անցագրային կետի տեղադրումից հետո, և պարզ էր, որ մենք ծանր տեխնիկայով չէինք կարող դուրս գալ Արցախից։ Այսինքն, այսօր անիմաստ է խոսել այդ տեխնիկայի դուրսբերման մասին։ Հայտարարության համաձայն՝ տեխնիկան հանձնել ենք ռուսական կողմին՝ հետագա ուտիլիզացիայի համար․ դա, ըստ պայմանավորվածության, պետք է ոչնչացվի»։
Շահրամանյանը նշում է, որ Արցախի Հանրապետության ղեկավարության և անձամբ իր կողմից կայացված որոշումների միակ նպատակը եղել է արցախցիների, բանակի, զինվորների, սպայակազմի կյանքերը փրկելը, ինչը, կարծում է, որ կարողացել են անել։
«Պաշտպանության բանակի ողջ անձնակազմը պատերազմի կանգնեցումից հետո հսկիչ-անցագրային կետով անցել է և որևէ մեկը չի ձերբակալվել։ Դա եղել է մեր պայամանվորվածության արդյունքը։
Հսկիչ-անցագրային կետը աշխատում էր ոչ թե 08։00-18։00, այլ 24 ժամ-յա ռեժիմով, և պայամանվորվել էինք, որ ստուգումները պետք է իրականացվեն շատ թեթև կամ գրեթե չիրականացվեն, ինչը սկզբնական շրջանում այդպես էլ կատարվում էր»,-ասաց նա:
