2012թ. Ուկրաինայում լույս տեսած Լեւոն Խեչոյանի «Խնկի ծառեր» («Արծաթե խոսք» հրատ.) ժողովածուն լայն արձագանք ունեցավ գրական եւ ընթերցողական շրջանակներում, ծավալվեցին քննարկումներ, լուրջ գրախոսականներ հրապարակվեցին տպագիր եւ էլեկտրոնային մամուլում: Ստորեւ թարգմանաբար ներկայացնում ենք bukvoid.com.ua կայքում եւ «Աուդիտորիա» շաբաթաթերթում տպագրված Ժաննա Կույավայի հոդվածը:

Ժամանակակից հայ գրող, էսսեների հեղինակ Լեւոն Խեչոյանի «Խնկի ծառեր» գրքի շնորհանդեսի ժամանակ գրքի թարգմանիչ Անուշավան Մեսրոպյանը, որն ապրում է Լվովում եւ հայ գրականությունը հայտնի է դարձնում Ուկրաինայում, իսկ ուկրաինականը' Հայաստանում, խոստովանեց, որ երբ աշխատում է ուժեղ ստեղծագործությունների վրա, իր ընտանիքում ասես ինչ-որ ցավալի դեպք է կատարվում: Եղել է, որ մայրն է հիվանդացել, հետո երեխան... Գուցե դա պատահականություն է, բայց պարոն Անուշավանն այդպիսի դեպքերում որոշ ժամանակով մի կողմ է թողնում թարգմանչական աշխատանքը: Հիրավի, հզոր էներգիայով լեցուն ստեղծագործություններ կան, որոնց թարգմանելն անգամ այնքան էլ դյուրին չէ: Իսկ կարդալը...

Ձեռքն առնելով «Խնկի ծառերը»' ընթերցողը պետք է իմանա, որ դա հեշտ արձակ չէ: Այն ցավ է պատճառում: Բառի ուղղակի իմաստով: Այդ ցավը ծվատում է, եւ դու անկարող ես որեւէ բան անել. դու միայն համբերում, լռում, լսում ես մինչեւ վերջ. չէ՞ որ հոգեկան տառապանքների համար դեղեր չկան: Եվ խոսքը հատկապես անտարբեր չլինելու մասին է, որ դանդաղորեն դուրս է մղվում մեզնից' ներկաներիս կյանքից...

Միանգամայն հնարավոր է, որ ընթերցողներից մեկնումեկը բողոքի, թե իբր կյանքն առանց այն էլ լի է խնդիրներով, դժբախտություններով, հիվանդություններով. ինչո՞ւ այդ մասին նաեւ գրքեր գրել: Սակայն հաճախ մեր անգթությամբ եւ անտարբերությամբ ինքներս ենք հրահրում այդ խնդիրները: Այնինչ, Լեւոն Խեչոյանը հնարավորություն է տալիս ընթերցողին զգալ ու հասկանալ իր կողքինին, տեսնել այն, ինչին մինչ այդ ուշադրություն չի դարձրել, գոնե ընթերցելիս կենտրոնանալ եւ մասնակից դառնալ ոմանց ոչ սովորական կյանքին:

«Խնկի ծառեր» գրքում տեղ են գտել համանուն վիպակը եւ տասնչորս պատմվածք: «Հանգրվան»-ում, որտեղ պատմվում է մի ծերունու մասին, որը երկրաշարժից հետո մնացել էր անտուն եւ գնացել հյուրանոց' մեռնելու այնտեղ, կա համարյա անորսալի, բայց շատ կարեւոր մի հանգամանք: Ոստիկանը «...կասկածանքով զույգ ձեռներիս երակներին նայեց» (խոսքն այս պատմությունը ներկայացնողի, այսինքն' հեղինակի' անտուն ծերունու մահվան ականատեսներից մեկի ձեռքերի մասին է) եւ, որդ բռնելու նման, երկու մատով շոշափեց, մինչեւ որ մաշկիս տակ, երակների վրա գտավ կոշտության հատիկը»: Առաջին հայացքից աննկատելի թվացող կարճ նախադասություն է, սակայն ուշադիր ընթերցում եւ ըմբռնողություն պահանջող նաեւ այդպիսի մանրամասնություններով ու խորհրդանիշներով է պայմանավորված հայ գրողի արձակի մեծությունը: Այդ «հատիկը»ՙ հենց ցավն է, որը, ծլելով գրողի մաշկի տակ ու կոշտուկ դառնալով, տանջում է, այրում, հանգիստ ապրել չի թողնում: Վրաստանի Ախալքալաքի շրջանում (հիմնականում' հայաբնակ) ծնված գրողը, որ հետո կամավոր կռվել է Լեռնային Ղարաբաղում, ոչ մի կերպ չի ձերբազատվում իր հայրենիքի, նրա պատմության հանդեպ ունեցած կարոտից ու ցավից. երկիրը դարեր շարունակ ավերվել, հասարակ մարդը տառապել է ցեղասպանությունից, բռնադատումներից, բռնություններից, բնության ամենաահավոր աղետներից: Ահա թե ինչու է այդքան կարեւոր «Խնկի ծառեր»-ի ուկրաիներեն տպագրությունը: Որովհետեւ գրքում մեր պատմության հետ կապված ընդհանուր շատ բան կա: Հայ տաղանդավոր արձակագրի ստեղծագործությունները, որոնք օժտված են թույլի նկատմամբ ունեցած կարեկցության, խղճամտության զարմանալի սրված գացողություններով, կօգնեն շատ բան հասկանալ, ինչպես հայկական, այնպես էլ ուկրաինական գյուղի կյանքից:

«Խնկի ծառեր» ժողովածուի յուրաքանչյուր պատմվածքի մասին կարելի է խոսել երկար: Որովհետեւ կարեւորը պատմությունը չէ, այլ խնդրի լրջությունը: Մարդը մեկ սահմանաբաժանին է, մեկ ողբերգության մեջ, մեկ այն հաղթահարած, սակայն այս ամենը' առանց խրատի ու դատաստանի: Այդ իսկ պատճառով էլ գեղարվեստի այս վարպետությունը անտարբեր չի թողնում, այլ ստիպում է քննարկել եւ խորհել:

Ինչո՞ւ մահաբեր հեղեղն «իր հետ տարավ պատերազմի հերոս Հայրոյի զույգ դնովի ոտքերը», եւ ողջ գյուղը նետվեց փրկելու հատկապես նրան, այլ ոչ թե գեղանի ուսուցչուհի Նվարդին, որին նմանվել էր ցանկանում տեղաբնակ ամեն մի կին («Զանգը»): Եվ ինչո՞ւ, ի վերջո, տղամարդիկ «նախանձով ու ատելությամբ էին նայում պատերազմում ոտքերը կորցրած Հայրոյին», եւ ինչի՞ց է, որ թռչունները, որոնց «թեւերի ալեբախությունից» ղողանջում էին եկեղեցու զանգերը, լքեցին գյուղը, որտեղ խեղդվեց Նվարդը:

Որտեղի՞ց էր հայրը արդեն երրորդ գիշերը ուժ գտնում' հրեշտակների մասին պատմություններով մխիթարելու փոքրիկ որդուն, որը մահանում էր երկրաշարժի երկաթբետոնե փլատակների տակ («Նարինջը»):

Ի՞նչն էր ստիպում մարդուն զվարճացնել ընկերներին, որոնք ձեռքով նրա որդու (որդեգիր) դագաղն էին պատրաստում:

Ինչո՞ւ էր այդպես տանջվում կալանավոր Մուկուչը. «վեց օր ու գիշեր պառկել եմ փորիս, որ տղաները մեջքիս եկեղեցի դաջեն», ուր վերջում տեսել է, որ «ծոծրակից մինչեւ գոտկատեղ խոշոր ականջներով խոզ է դաջված' իր տասը խոճկորներով» («Խոզը»):

Ինչի՞ համար:

Ինչո՞ւ:

Ինչո՞ւ է կյանքում այդպես :

Լեւոն Խեչոյանը, որ վարպետ է կարճ, ոչ մեծ պատմվածքների'ստեղծված կարճ նախադասություններով, ինչպես կրակոցի ձայնը, ճշգրիտ, ինչպես նշանառու գնդակը, ողջ կենսական տարածքում կարողանում է լցնել մարդու, հասարակության եւ երկրի առօրյա կյանքը: Եվ դու չես հասցնում, վազում ես հրեշավոր արարքների հետքերով, ուզում ես հասկանալ իմաստուն արտահայտությունները, փորձում ես գոնե գրածի էության մեջ թափանցել կարողանալ... Չոր, սուր, հարթ տողերում շատ հմուտ է մատնացույց արվում ներկայի վազքը եւ կենսական անհրաժեշտ իմացությունը, ինչպես հնձված կանաչ խոտը: Այսինքն' ճշմարտությունը: Երբ դու, որպես ընթերցող, հասկանում ես բուն էությունը, ապա քեզ հաղթող ես զգում:

Եվ անգամ անգիտակցաբար, բայց սիրահարվում ես այդ անմիջական, հասարակ, սակայն այնքան հետաքրքրական եւ անսովոր մարդկանց:

Աֆղանստանում ծառայած Երվանդի կույր տատին, որը տեսնում էր ավելին, քան տեսողություն ունեցողները եւ «վատ» էր զգում, երբ մյուսներն այդ մասին գլխի չէին ընկնում:

Միամիտ պատանուն, որ անգամ մեծահասակներին էր հավատացնում, թե ինքը «նռից է ծնվել», որի պատճառով հայտնվել էր հոգեբուժարանում:

Եվ Մարգարին, որը, հասկանալով, թե քիչ էր մնացել սպանի հայրենակցին, «կերել էր Աստվածաշունչը, որ իր մեջ մտած չարին դուրս քշի»:

Եվ Մորիկ անունով շանը, որ «քամին գրքի պես կարդացող շուն էր», բայց պետք է խեղդվեր, որովհետեւ այդպես էր ուզում «ամբոխը»:

Անկախ քո կամքից, դու ցավում, անհանգստանում ես այդ հերոսների, նրանց ճակատագրերի համար..... Եվ անընդհատ զարմանում ես, թե ինչպես է հեղինակին հաջողվել ոչ թե պարզապես միահյուսել առեղծվածայինն ու իրականը, այլ խառնել այնպես, ինչպես մի սափորում իրար են խառնում կաթն ու թթվասերը, որպեսզի լինի ավելի հագեցնող, ավելի համեղ ու սննդարար...

Իսկ ինչ ասես «Խնկի ծառեր» վիպակի հերոս Խեչոյի որդի ծեր ու Անբախտ Օնանի (Հունանի) մասին, որը տոհմի վրա ծառացած անեծքի պատճառով մեկը մյուսի հետեւից կորցնում է եղբայրներին' Գիգոլին, Մարգարին, Տարիելին, Արարատին: Տանը նահապետի աչքին հայտնվում ու անէանում էին սիրելի եղբայրների հոգիները, ինչպես խնկի ծուխն էր չքանում տապալված ծառերի կտրված բներից' չթողնելով իր բույրը:

Դա հորդուն, սիմվոլներով հարուստ, խոր ու ինքնատիպ արձակ է, որը համոզիչ է իր մայրական զգացողության եւ հայրական խոսքի մեծ ուժով, տղամարդկային կայունությամբ, կանացի հմայքով, որոնք ստիպում են հիանալ ու անընդհատ ասել. «Ահա թե ինչպե՜ս պետք է գրել գյուղի մասին: Նրա անհավատալի դժվար պարզության ու նաեւ արտաքուստ հասարակ, սակայն մինչ այժմ անհասանելի' իր մարդկանց բացառիկությամբ»:

Իսկապես, կան գրքեր, որոնք կարդալուց հետո մոռանում ու այլեւս չես հիշում: Բայց կան այնպիսիները, որոնք մնում են քո մեջ, ինչպես սրսկումից հետո պատվաստանյութը, որը զերծ է պահում քեզ հիվանդագին անտարբերությունից, կուրությունից ու չիմացությունից: Այդպիսի գրքեր կարդալուց հետո հատիկը, որ ծլել է գրողի մաշկի տակ, մնում է քեզ հետ եւ բաբախում է արդեն սրտիդ զարկերին ներդաշնակ' ստիպելով մտածել ամենակարեւորի մասին...

Մի՞թե դա չէ լավ գրքի լավագույն արդյունքը:

Աղբյուրը' «Ազգ» օրաթերթ

Նյութը պատրաստեց' Ք. Ա-ն