Հայոց ցեղասպանության տարելիցին ընդառաջ հանրության ուշադրությունն աշխարհում ու Հայաստանում այս տարի կենտրոնացել է թուրքական հակաքարոզչությունը հաջողությամբ հաղթահարած «Խոստումը» պատմական դրամայի շուրջ:

Դժվար է ստույգ հաշվարկել, թե քանի ֆիլմ է նկարահանվել մեկ դար առաջ տեղի ունեցած ոճրագործությունից հետո, բայց փաստ է, որ անգամ 100 տարին չի խանգարում ոչ միայն Մեծ եղեռնը վերապրածների սերունդներին, այլև աշխարհի տարբեր անկյուններում բնակվող մարդկանց՝ անկախ տարիքից և ազգային պատկանելությունից, քաղաքական հայացքներից, դատապարտել 20-րդ դարասկզբին մարդկության դեմ գործված մեծագույն ոճրագործությունը:

Դժվար է պատկերացնել նաև, որ մեր կողքին, մեր հանրապետությունում, անգամ մեր քաղաքում ապրում են մեկ դարը բոլորած մարդիկ, որոնց կյանքի գուցե այս կամ այն իրադարձություն, դրվագ ոչ միայն սերտ առնչություն ունի հեռավոր 1915 թվականին հետ, այլև նույնությամբ արտացոլում է նրանց կյանքում տեղի ունեցած իրականությունը:

Պատմական ծննդավայրերից տարհանված, ընտանիքի անդամներին ու հարազատներին, տներն ու այգիները, ունեցվածքը կորցրած, դաժանության հետ մանուկ հասակում առերեսված, փոխված ճակատագրերով մարդիկ են ցեղասպանության ականատես-վերապրածները:

Նրանց կյանքը տարիքից ելնելով վաղուց արդեն ծանրացրել է տարատեսակ հիվանդություններով ու ծերությամբ պայմանավորված բարդություններով: Նրանցից յուրաքանչյուրն ունի իր պատմությունը ու իր անջնջելի հիշողությունը, որից որևէ պատառիկ, անշուշտ, այս կամ այն շեշտադրմամբ պատկերվել է տարբեր կինոժապավեններում, ու ն աև «Խոստումը» ֆիլմում:

2017 թվականի ապրիլի տվյալներով՝ մեր երկրում բնակվում է Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած 18 անձ, նրանցից 4-ը' արական սեռի: Աստիճանաբար ականատես-վերապրածների շարքերը նոսրանում են: 2014թ. նրանց թիվը հասնում էր 39-ի, նրանցից 25-ը կին էր, 14-ը տղամարդ: Սոցիալական ապահովության պետական ծառայությունից տրամադրված տվյալներով 2016թ. ապրիլին Հայաստանում բնակվում էր Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած 21 անձ, նրանցից 4-ը' տղամարդ:

Նախկին Օսմանյան կայսրության տարածքում մինչև 1915 թվականի դեկտեմբերի 31-ը ծնվածները, բացի իրենց կենսաթոշակից, պետության կողմից ստանում են նաև հավելավճար իրենց կենսաթոշակի 50%-ի չափով և հարյուր հազար դրամ որպես ցեղասպանությունը վերապրած: Մեզանից շատերը փոքր տարիքից, անգամ մանկասայլակում, ընտանիքի անդամների ուղեկցությամբ հաճախ են այցելել Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիր: Բարձունքը հաղթահարելիս պարտադիր պայման էր նաև ծաղիկները մարդկանց հոսքի միջով անվնաս դեպի անմար կրակը հասցնելը: Առ այսօր կիսամանկական տպավորություն Õ §, թե որքան շատ ծաղիկներ խոնարհվեն, այնքան ավելի շատ կարտահայտվի մեր համընդհանուր բողոքը կատարվածի հանդեպ' ընդգծելով ճանաչման ու հատուցման արդար պահանջը:

Արդեն հասուն տարիքում դեպի Ծիծեռնակաբերդ կարևոր այս քայլերթը յուրաքանչյուր հայ և օտարազգի կատարում է դրդապատճառից ելնելով, իր ուրույն ապրումներով: Ոմանց համար նախնիների պատմության մանրամասններն անհայտ են, ոմանց համար ակնհայտ փաստաթղթային ճշգրտությամբ․․․ Համաձայնեք, որ 102 տարի առաջ, ինչպես նաև դրան նախորդող ու հաջորդող ժամանակահատվածում հայերի զանգվածային տարհանման և կոտորածի փաստացիությունն աշխարհին ապացուցելու կարիք չկա: Տասնյակ վկայությունների, արժեքավոր փաստաթղթերի ու ապացույցների կողքին անջնջելի Õ § մարդու գենետիկ հիշողությունը, որ ոչ միայն ապրիլի 24-ին, այլև շատ ավելի հաճախ ստիպում է հիշել, որ ցեղասպանություն տեսած մարդկանց ժառանգն ես, և խոստանալ, որ պահանջատեր կլինես հատուցման համար ու չես նահանջի պայքարից: Չնահանջող պայքարի խոսուն դրսևորումը մարդկանց չդադարող հոսքն է դեպի բարձունք, որին ամեն տարի նախորդում է ավանդական ջահերով երթը:

Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրում կուտակված ահռելի քանակի խոնարհված ծաղիկներն արդեն մոտ մեկ տասնամյակ է հատուկ վերամշակում են անցնում: Հիշատակի միջոցառման շրջանակում բոլոր ծաղիկները խնամքով հավաքվում և տեղափոխվում են հուշարձանի հետնամաս, առանձնացվում են ցողունն ու ծաղկաթերթիկները: Ստացված թուղթն օգտագործում է նաև Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի համար հուշագրեր, հրավիրատոմսեր պատրաստելու նպատակով: Այս կերպ ևս, կարծես, բոլորիս ապրումներն ու սպասումները երկրորդ կյանք են ստանում:

105-ամյա մուսալեռցի Սիլվարդ Ատաջյանը հուշահամալիր հասնել չի կարող, առողջությունը չի ներում: Ականատես-վերապրածը ապագայի հույսերն ու մարդկային ողջ ջերմությունն ամենից շատ փոխանցում է կրտսեր ծոռնիկին: Մեծ տատի հանդեպ առանձնահատուկ սերն ու հոգատարությունը չթաքցնող Մայքը կգնա Ծիծեռնակաբերդ ծնողների հետ, տատի փոխարեն:

Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին ընդառաջ «Արմենպրես»-ի «Ականատեսը» հատուկ նախագիծը երկու տարի շարունակ եռալեզու տարբերակով հանրությանը ներկայացրեց Երևանում և մարզերում բնակվող Մեծ եղեռնը վերապրած 32 մարդու պատմություն: Նախագիծը թարգմանվեց և հղումներով տեղ գտավ այլ լրատվամիջոցներում:

Հեղինակ՝ Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների 4-րդ սերունդը ներկայացնող Տաթևիկ Գրիգորյան